l fəsìl
Qərbì Azərbaycan deportasìyaya mə`ruz qalmýþ
azərbaycanlýlarýn etnìktorpaðýdýr.
Hər bìr
xalqýn təþəkkülü tarìx boyu davam etmìþ arassýkəsìlməz
etnìk prosesìn nətìcəsìdìr. Etnìk prosesìn komponentlərì
qəbìlələr, tayfalar, xalqlar və mìllətlər, ümumən
etnoslardýr. Təbììdìr kì, bu və ya dìgər ərazìdə
hər hansý bìr mìllət, etnos yaþayýrsa, deməlì o
ərazìlərdəkì yer-yurd adlarý da məhz həmìn etnosun adý
ìlə baðlý olacaqdýr. Bu baxýmdan da Qərbì Azərbaycanda - ìndìkì
Ermənìstan adlanan ərazìdə demək olar kì, bütün oronìmlər
(dað, dərə, düzənlìk adlarý), oykonìmlər (yaþayýþ
məntəqələrì), hìdronìmlər (çay və göl adlarý),
bìr sözlə toponìmlərìn hamýsý türk mənþəlìdìr. Bu da onu
göstərìr kì, qədìmdən bu ərazì Azərbaycanýn
tərkìb hìssəsì olmuþ və burada yaþayan əhalì türksoylu
olmuþdur.
Ermənìstan
ərazìsìndə qədìm türk mənþəlì yer adlarý və orada
yaþayan tayfalar haqqýnda danýþmazdan əvvəl, ümumìyyətlə
ermənìlər və "Ermənìstan" anlayýþý
barədə qýsa mə`lumat vermək lazýmdýr. Azərbaycan
dìlìndə "Ermənìstan" sözü 1921-cì ìldə Sovet
Rusìyasýnýn Ìrəvan qubernìyasý ərazìsìndə təþkìl etdìyì
dövlətìn (və ölkənìn) adýdýr. Ondan əvvəl "Ermənìstan"
adý mə`lum deyìl. 2
"Ermənìstan"
adýnýn kökünü Azərbaycan dìlìndə "ermənì" etnonìmì
təþkìl edìr. Lakìn tarìxən "ermənì" etnonìmì ermənìlərìn
özünüadlandýrmasý olan "hay"etnonìmì ìlə üst-üstə düþmür.
Haylar Ərmənìyyədə - ìndìkì
Ermənìstanərazìsìndə heç vaxt etnìk çoxluq təþkìl
etməmìþdìr. Ermənìlərìn Ermənìstanadlandýrdýqlarý
"Hayastan" adý XX əsrìn 20-cì ìllərìndə yaranmýþdýr. 3
Tarìxþünaslýqda
qəbul olunmuþdur kì, ermənìlərìn əcdadlarý e.ə.
Xll-Vll əsrlər arasýnda Balkan yarýmadasýndan gələrək
Kìçìk Asìyanýn þərqìndə, e.ə. XlV əsrdən mə`lum
olan Hayasa və Arm əyalətìndə məskunlaþdýlar.
E.ə. lX əsrdə Þərqì Anadoluda - Van gölünün ətraf
ərazìsìndə yaranmýþ Urartu çarlýðýnýn hökmdarý bu ìkì
əyalətì də ìþðal etmìþdìr. Onlar Arm əyalətìnìn adýna
məkan bìldìrən "enì" þəkìlçìsìnì əlavə
edərək onu Armenì adlandýrmýþdýlar. Ermənìlərìn
"hay" və "ermənì" etnìk adlarý həmìn Hayasa
və Armenì əyalətìnìn adlarý ìləbaðlýdýr. 4
Urartulularý
ermənìlərìn əcdadý hesab edən bə`zì ermənì
və ermənìpərəstalìmlərìn əksìnə olaraq,
Fransua Lenorman yazýr: "Urartu dìlì və xalqý ìlə ermənì
dìlì və xalqýnýn heç bìr qohumluðu yoxdur. Ermənìlər Urartuya
e.ə. Vl əsrdə gəlmìþlər. Urartululardan bəhs
edən mìxì yazýlar ìsə e.ə.lX əsrə aìddìr. Aydýndýr kì,
bu yazýlarýn ermənìlərdən bəhs etdìyìnì güman
edənlər böyük səhvə yol verìrlər: çünkì mìxì yazýlar
ermənìlərìn gəlìþìndən azý üç əsr əvvəl
yazýlmýþdýr və buna görə onlardan bəhs edə
bìlməzdì". Lenormana görə, ermənìlər ururtulu adýna
nahaq yìyələnìrlər və keçmìþ "Böyük
Ermənìstan"ý özlərìnìn ìbtìdaì vətənì sayýrlar. 5
E.ə. lV
əsrdə Makedonìyalý Ìsgəndər Əhmənìlər
dövlətìnə son qoyduqdan sonra həmìn dövlətə
mənsub ərazìlər, o cümlədən Armìnì (yə`nì keçmìþ
Urartunun ərazìsì) də onun ìmperìyasýna qatýldý. Ìsgəndər
öldükdən sonra onun ìmperìyasý cərkərdələrì arasýnda
parçalandý. Yaxýn və Orta Þərq (Kìçìk Asìyada Armìnì daxìl olmaqla)
sərkərdə Selevkə çatdý. Selevkìlər xanədanýndan
lll Antìox (e.ə. 209-193) mənþəcə türk Artaþ (əslì
Ərtaþ) adlý bìr sərkərdənì Armìnìyə canìþìn (strateq)
tə`yìn etmìþdì. E.ə. 190-cý ìldə Roma dövlətì
Selevkìlər dövlətìnə son qoyduqda Artaþ e.ə. 189-cu
ìldə özünü müstəqìl e`lan etdì vəìþðalçýlýða keçərək
qonþu dövlətlərdən əyalətlər qopartdý,
beləlìklətarìxþünaslýqda "Böyük Armìnì" adlanan dövlət
yaratdý.
Ermənì
tarìxçìlərìnìn ìrəlì atdýqlarý ìkìncì böyük uydurma elə bu
hadìsə ìlə əlaqədardýr. Onlar Artaþesì (bu ad türkcə
Artaþ þəxs adýndan və qədìm yunan dìlìndə bìr qayda olaraq
þəxs adýnýn sonuna əlavə olunan - "es" adlýq hal
þəkìlçìsìndən ìbarətdìr) etnìk mənsubìyyətcə Hay,
Artaþýn yaratdýðý dövlətì ìsə haylarýn qurumu hesab edìrdìlər.
Halbukì "Böyük Armìnì" dövlətìndə haylarýn yaþadýqlarý
qədìm Hayasa və Armìnì əyalətìndə ermənìlər
çox azlýq təþkìledìrdìlər. Bu ərazìlərìn əsas
əhalìsì hələ Urartu dövlətì (e.ə.lX-Vll
əsrlər) vaxtýnda ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaþamýþ
türkdìllì tayfalardan, həm də e.ə. Vlll-Vll
əsrlərdə ìndìkì Ermənìstanda məskunlaþmýþ türkdìllì kəmərlərdən
və saklardan ìbarət ìdì. Artaþýn özü də ehtìmal kì,
mənþəcə sak ìdì, çünkì saklar həm də Armìnìdə
(Þ.Anadoluda) məskunlaþmýþlar. Artaþ ìndìkì Ermənìstan ərazìsìnì
də ìþðal etmìþdì və bu ərazìnìn "Armìnì" adlanmasý da
bu hadìsə ìlə əlaqədardýr. Deyìlənlərdən
göründüyü kìmì, Armìnì dövlətì, yə`nì "Böyük Armìnì"
haylarýn sìyasì qurumu deyìldì, elə buna görə də ìndìkì
Ermənìstan ərazìsì haylarýn yaþadýqlarý "ata-baba" torpaðý
ola bìlməzdì. E.ə. l əsrìn ortalarýnda "Böyük Armìnì"
daðýldý və qonþu ölkələrdən zorla qoparýlmýþ
əyalətlər gerì alýndý. 6
Azərbaycanýn
qərb regìonlarýna ermənìlərìn göz dìkməsì və bu
ərazìlərì mənìmsəməsìnìn tarìxì köklərì daha
qədìmdìr.
Urartu
çarlarýnýn e.ə. Vll əsrdə ìndìkì Ermənìstan
ərazìsìnə çoxlu qarətçì hərbì səfərlərì
olmuþdur. 7
Q. Azərbaycana
ermənìlərìn gəlməsì də məhz bu hadìsə
ìlə baðlýdýr.
E.ə. l
əsrdən e`tìbarən Q.Azərbaycan torpaqlarý ardýcýl olaraq
Armenìyanýn - ermənìlərìn ìþðallarýna mə`ruz qalmýþdýr. 8
Ermənìlərìn
torpaq ìddìasý ən`ənəsì bu dövrdən e`tìbarən
getdìkcə güclənìr, "Böyük Ermənìstan" saxta coðrafì
anlayýþý yaranýr və Azərbaycanýn Xəzərdənìzìnə
qədərkì torpaqlarýnýn ìddìasý meydana gəlìr.
Ermənìstan
əvvəlcə fraslarýn, parfìyalýlarýn, romalýlarýn, Vll
əsrdənərəblərìn, Xl əsrdən baþlayaraq XlX əsrìn
əvvəllərìnədək Türkìyə və Ìranýn
hakìmìyyətì altýnda olmuþdur. Hələ X əsrdə Rusìyanýn
hakìm qüvvələrì Xəzər dənìzì sahìllərì boyu
torpaqlara böyük maraq göstərmìþlər.
Qafqaza, o
cümlədən Azərbaycana qarþý bu sìyasət XVlll
əsrdən baþlayaraq xüsüsìlə güclənmìþdìr. l Pytor Qafqazda
planlarýný həyata keçìrmək üçün yerlì əhalì arasýnda özünə
dayaq axtarýrdý. O, bu dayaðý ermənìlərìn sayəsìndə
əldə etdì. l Pyotr ermənì xalqýný öz hìmayəsìnə almaq
haqqýnda 1724-cü ìl 10 noyabr tarìxlì fərmaný ìmzaladý. ll Yekaterìna da
1768-cì ìldə ermənìlərì Rusìyanýn hìmayəsìnə almaq
haqqýnda fərman vermìþdìr.
Q.Azərbaycanýn
ermənìlərìn deyìl, məhz azərbaycanlýlarýn vətənì
olmasý faktlarý həm qədìm, həm də ìlk orta yüzìllìk və
orta yüzìllìk qaynaqlarýnda da genìþ qeyd olunur. Ìndìkì Ermənìstan
ərazìsìndə saxlanan müsəlman epìqrafìk abìdələrì
də bunu təsdìq edìr.
Əmìr Səìdìn
vaxtýnda Ìrəvan burada hökmranlýq edən türk (azərbaycanlý)
əmìrlərìnìn ìqamətgahý və ìnzìbatì mərkəzì ìdì.
Hələ XlV yüzìllìyìn sonunda Əmìr Səìdìn hakìmìyyətì
altýnda bìrləþən türkdìllì tayfalar, sonralar Səìdìn tayfasý adý
ìlə tanýnmaða baþladýlar. Təqrìbən elə bu vaxtlardan
Sürməlìdüzənlìyìndəkì Araz dərəsì və ona yaxýn
olan ərazì Səìdìn Çuxuru adlanmaða baþladý. Bu haqda ìlk mə`lum
toponìmə (Üçkìlsə - Vaqarþapat) 1428-cì ìldə yazýlmýþ
ərəb dìllì bìr sənəddə rast gəlìnìr.
Beləlìklə, Ìrəvan Çuxurunun Çuxur-Sə`d adlandýrýlmasý
Əmìr Səìdìn dövrünə - XlV yüzìllìyìn sonuna təsadüf
etməsì þübhəsìzdìr.
Göründüyü
kìmì, XV əsrìn l yarýsýnda ìndìkìErmənìstan Azərbaycan
Qaraqoyunlu dövlətìnìn tərkìbìndə ìdì. Burada
azərbaycanlýlarýn çoxlu mülklərì vardý. XV əsrìn ll yarýsýndan
e`tìbarən Eçmìədzìn kìlsəsì həmìn mülklərì
müxtəlìf yollarla azərbaycanlýlardan almaða baþlayýr.9
Tarìxì sənədlərdə
orta əsrlərdə bu ərazìdə ermənì
dövlətlərìnìn, ermənì ìdarə sìstemìnìn mövcudluðu
barədə heç nə qeydə alýnmamýþdýr. Əksìnə,
Azərbaycan dövlət baþçýlarýnýn mübarìzə səhnələrì
təsvìr edìlìr - 1499-cu ìlìn mayýnda Aðqoyunlu Muradýn qardaþý
Məhəmməd Mìrzə Vedìbasarýn Əzìz kəndìndə
Aðqoyunlu Əbìh Sultana qarþý döyüþdə ona cìddì zərbə
vurmasý və həmìn ìldə TəbrìzdəAðqoyunlu taxtýna
çýxmasý barədə Ì.P.Petruþevskìnìn ìlk qaynaða ìstìnad
edərək qeydì vardýr. 10
Ərzìncan
səfərì ərəfəsìndə, 1500-cü ìlìn yazýnda Ìsmayýl
Ərçìvandan Göyçə gölünün cənub sahìlìnə gəldì. Ìbrahìm
Amìnìn mə`lumatýna görə, bu vìlayətdən Ìsmayýlýn qoþununda
ərəþlì və zülqədərlì tayfalarý vardý. Çuxur-Sə`dì
aþaraq Ìsmayýl Doqquz Ulan adlý yerə gəldì. 11
Bu faktlar
onu göstərìr kì, bu ərazì Azərbaycanýn ìdì, onu Azərbaycan
dövlətlərì ìdarə edìrdì və burada sosìal-ìqtìsadì ìnkìþaf
üçün münbìt þəraìt vardý.
Ermənì
və farsdìllì qaynaqlar göstərìr kì, XVll-XVlll
əsrlərdə ìndìkìErmənìstanda Azərbaycan feodlallarýnýn
torpaq mülkìyyətì yaranýr və ìnkìþaf edìrdì. Nadìr þahýn ölümündən
sonra (1747) Azərbaycan xanlýqlarý dövründə Ìrəvan mahalýný
Hüseynəlì xan ìdarə edìrdì.
Burada azərbaycanlýlarýn
əksərìyyət təþkìl etdìyìnì sübuta yetìrən daha bìr
fakt, 1410-cu ìldən 1828-cì ìlədək Ìrəvan xanlýðýný
ìdarə edən 49 nəfərtürk-azərbaycanlýnýn adýnýn
Hovhannes Þahxatunanýn tərtìb etdìyì sìyahýda öz əksìnì tapmasýdýr.
12
Ìrəvan
xanlýðý da daxìl olmaqla ìndì Ermənìstan adlanan ərazìnìn mìn
ìllər boyu azərbaycanlýlarýn doðma tarìxì-etnìk torpaqlarý olmasýný
xalqýmýza məxsus tarìxì-mədənì abìdələrìmìz, tarìxì
mə`xəzlər da aydýn sübut edìr.
Təəssüf
kì, Qərbì Azərbaycan (Ermənìstan) və Ìrəvanýn
qədìm tarìxì haqqýnda əldə olunan mə`lumat çox azdýr. Buna
səbəb ìranlýlarla osmanlýlar arasýnda fasìlələrlə 366
ìl davam edən müharìbələr, þəhərìn 14 dəfə
əldən-ələ keçməsì və nəhayət, 1679-cu
ìl 4 ìyun zəlzələsì nətìcəsìndə onun
yerlə-yeksanolmasýdýr. 13
Ermənìstanýn
bütün tarìxì abìdələrì, toponìmlərì, omonìmlərì sübut edìr
kì,azərbaycanlýlar mìn ìllər boyu bu ərazìnìn əsas
məskunlarý olmuþlar. 1655-cì ìldə Ìrəvana gəlmìþ fransýz
Jan Batìst Tavernìyenìn əsərìnìn bìrìncì cìldìndə qeyd edìlìr
kì, þəhər qalasýnda yalnýz müsəlmanlar yaþayýr. On səkkìz
ìlsonra, yə`nì 1673-cü ìldə burada olmuþ fransýz səyyahý Jan
Þarden yazýr kì,Ìrəvan qalasýný özlüyündə kìçìk bìr þəhər
hesab etmək olar. Qalada 800 ev var. Burada yaþayanlar "yalnýz
farslardýr". 14
Deməlì,
qalanýn sakìnlərì bìrìncì səyyaha görə
"müsəlmanlar", ìkìncì səyyaha görə ìsə
"farslardýr". Yəqìn kì, ozamanlar bu ərazìlər Ìran
dövlətìnə daxìl olduðu üçün əhalìnìn
mìllìmənsubìyyətìnì nəzərə almadan hamýsýný
"fars" adlandýrmýþlar. Əslìndə ìsə bunlar
azərbaycanlý türklər ìdìlər.
Þarden daha
sonra yazýr: "Þəhər torpaðýný cənub-qərbdən axan
Qýrxbulaq və þìmal-qərbdən axan Zəngì çaylarý suvarýr.
Sərdarýn sarayý çox gözəl, möhtəþəm bìr ìmarətdìr. Mìn
addým o yanda bìr qala bürcü ucalýr, ona burada "Keçì qalasý"
deyìrlər...". 15
Burdan təbìì
bìr sual ortaya çýxýr. Əgər ərazìnìn əsìl sakìnlərì
farslardýrsa, çaylarýn adýný nìyə "Qýrxbulaq",
"Zəngì" qoyublar? Qalaný ìsə"Keçì qalasý"
adlandýrýblar?
Tavìrnìyen və
Þardendən sonra Avropa səyyahlarýndan ìtalyan Cemellì (1694), Ìranda
Ìngìltərə səfìrlìyìnìn katìbì olmuþ Ceyms Morìyen (1813),
yenə ìngìlìs Ker-Perter (1817), Dübüa de Monpero (1848), P.Kameron, Lìnç,
Dübüa, M.Vaqner və baþqalarý da yüksək sənətkarlýqla ìnþa
edìlmìþ, zövq oxþayan me`marlýq abìdələrììlə zəngìn olan
Ìrəvan qalasýný, Xan sarayýný, onun "Þüþəbəndì" adý
ìlə tanýnmýþ güzgülü salonunu, qaladaký mìn bìr bəzəklì
məscìdlərì, hovuz və hamamlarý, Zəngìçayýnadək enìb
gedən mərmər pìlləkənlì yeraltý yolu, qala
ətrafýnda - þəhərdəkììmarətlərì, karvansara
və meydanlarý müstəsna heyranlýqa təsvìr etmìþlər.Amma yenə
də Ìran hökmdarlarý tabelìyìndə olan ərazìnì Ìran torpaðý, bu
torpaqda yaþayan əhalìnì ìranlý, fars kìmì qələmə
vermək "prìnsìpìndən" kənara
çýxabìlməmìþlər.
Yuxarýda
adlarý çəkìlən səyyahlarýn, həmçìnìn Avqust fon
Haqsthauzenìn, habelə Ì.Þopenìn, Uvarovanýn və Ìrəvan haqqýnda
söz-söhbət açmýþ baþqa səyyah və tədqìqatçýlarýn
əsərlərìndə gətìrìlən toponìmlər - aþaðýdaký
yer adlarý tarìxì keçmìþìmìzìn, özümüzün, dìlìmìzìn təsvìrì və
təsdìqìdìr: Þìləçì, Sabunçu,Boyaqçý, Toxmaq, Təpəbaþý,
Dəmìrbulaq, Baðçalar, Yoncalýq və Börkçülər(məhəllələr),
Gürcü, Culfa, Sərdar, Taðlý, Sulu, Susuz, Hacý Əlì (karvansaralar), Dəmìrbulaq,
Qýrxbulaq, Dəlməbulaq, Sərdar (bulaqlar), Gedərçay,
Qýrxbulaq, Zəngì (çaylar), Dərə baðý, Dəlmə baðý,
Dəmìrbulaq, Dərəkənd, Þəhər və Abbas
(baðlar), Məscìd meydaný, Göy məscìd, Zal xan meydaný,
Fəhlə meydaný, Böyük meydan, Þəhər meydaný, Qala məscìdì,
Hacý bəyìm məscìdì, Zal xan məscìdì,Güllüklü məscìd,
Günbəzlì məscìd, Þəhər məscìdì, Novruzəlì
məscìdì, Hüseynəlì məscìdì, Qanlý təpə,
Üçtəpə, Qýzýl təpə... 16
Ìrəvanýn
məhəllələrì, bulaqlarý, çaylarý, baðlarý, dað və
təpələrì ìndì də el arasýnda (bìr qìsmì ìsə rəsmì
sənədlərdə) öz adlarýný qoruyub saxlamýþdýr. Xanlýðýn
ərazìsì, sərhədlərì haqqýnda söhbət açýlan bütün
əsərlərdə, hətta dərslìklərdə yer
adlarý bu qaydada verìlmìþdìr: Arpa çayýndan Qýzýl kìlsə
kəndìnədək... - Hacý Bayraməlì kəndìndən
Qəbìr daðadək... Koroðlu daðýndan Arazboyu Naxçývanadək,
Þəruradək... 17
Ìrəvanýn
dövrümüzədək gəlìb çatmayan me`marlýq və təsvìrì
sənət örnəklərìhaqqýnda mə`lumatlarýn çoxu da 1679-cu
ìl zəlzələsìndən sonraký ìllərə addìr.
Kərpìcdən və daþdan zövqlə bìna edìlmìþ
þəbəkəlì, taðlý, dördkünc karvansaralar öz orìjìnallýðý və
üslub zəngìnlìyì, bol-bol su çìləyən qəþəng
fəvvarələrì və ümumì me`marlýq quruluþu ìlə hamýný
valeh etmìþ, þəhərìn həm möhtəþəm, həmdə
ən gözəl tìkìlìlərì sayýlmýþdýr. Gürcü karvansarasýnýn 78, Culfa
və Sərdarkarvansaralarýnýn hərəsìndən 39, Taðlý, Sulu
və Susuz karvansaralarýn üçünün bìrlìkdə 74, Hacý Əlì
karvansarasýnýn ìsə 40 dükaný olmuþdur. J.Þarden xan sarayýndan 500 addým
o tərəfdə boylanan karvansaraný "ən gözəl bìr
ìmarət kìmì" qələmə alaraq yazmýþdýr kì, 800 addýmlýq
gìrìþ yolu boyunca dükanlar düzülmüþ bu bìnanýn ìçìndə ìrìlì-xýrdalý daha
üç tìkìlì, yanýnda gözəl bìr məscìd və ìkì qəhvəxana
vardýr. 18
Þəhərìn
o zamanký me`marlýq sìmasýna Ìrəvan qalasý xüsusì rövnəq vermìþdìr.Öz
dövrünün yüksək me`marlýq - bədìì sənətkarlýq
nümunələrì olan qala, onun üfüqlərə dìrəklənmìþ
50-60 bürcü, qala ìçìndəkì saray, güzgülü salon, bəzəklì
gəlìnə bənzəyən qoþa-qoþa məscìdlər, ìkì-üç
mərtəbəlì bìnalar, yüksək zövqlə tìkìlmìþ kìþì və
qadýn hamamlarý, uzunluðu 15, enì 5 sajìn, dərìnlìyì 3 arþýn olan
mərmər hovuz, bəzəklì "Təbrìz qapýsý",
ornament motìvlərì, gül-çìçəkrəsmlərì, portret
təsvìrlərì, orìjnal me`marlýq quruluþu və tərtìbat
zəngìnlìyì ìlə yuxarýda adlarý çəkìlən Avropa səyyahlarýnýn
hamýsýný, həmçìnìn yazýçý A.S.Qrìboyedovu, rəssamlar V.Maþkovu
və Q.Qaqarìnì heyran qoyub valehetmìþdìr. 19
Xan
sarayýnýn güzgülü salonu, Qala məscìdìnìn və hovuzunun doyumsuz
görkəmìndən ìlhamla söhbət açan Lìnçìn təsvìrìnə
görə, þəbəkəlì taðlarýn saysýz-hesabsýz güzgülərì
ətrafa brìlyant kìmì þö`lə saçýrmýþ. Salonun tavaný və dìvarlarý
baþdan-baþa bər-bəzəyə qərq olubmuþ. Gül-çìçək,
quþ rəsmlərì, kətan üzərìndə yaðlý boya ìlə
ìþləndìkdən sonra dìvarlara yapýþdýrýlmýþ zərìf
haþìyəlìportretlər (Fətəlì xan, onun oðlu Abbas Mìrzə,
Hüseynqulu xan, onun qardaþý Həsən xan, Rüstəm və Zöhrab)
təsvìrì sənətìn parlaq nümunələrì kìmì dìqqətì
cəlb edìrmìþ.
Bütün
bunlardan heyrətə gələn səyyahlar, tədqìqatçýlar,
yazýçýlar çox təəssüf kì, bu örnəklərì, bu
nümunələrì Ìran-fars, Çìn me`marlýðýna aìd etmìþlər. Elə
həmìn Lìnçìn dedìyìnə görə, "Xan sarayý ìlə güzgülü
salon fars me`marlýðý məktəbìnə xas olan parlaq
abìdədìr".M.Þopenìn yazdýðýna görə guya bu, "Çìn me`marlýðý
üslubu ìlə ucaldýlmýþ ìmarətdìr". Xan sarayýnda daha çox olmuþ
A.S.Qrìboyedov daha uzaqlardan yapýþýb salondaký, tavanlardaký bəzəklərì
"yapon bəzəklərì" adlandýrmýþdýr.
1647-cü ìldə
Çuxur-Sə`d bəylərbəylìyìndə olmuþ türk səyyahý
Evlìya Çələbì göstərmìþdìr kì, þəhərdə 10-12 mìn
əhalì yaþayýrdý.
1670-cì ìldə
þəhərdə olmuþ Holland tacìrì Yan Sereys bìldìrìr kì,
"Ìrəvanda az mìqdarda yoxsul ermənì yaþayýrdý".
T.Þ.Fìlorìon
da qalada müsəlman (azərbaycanlý) çoxluðunun yanýnda azacýq
ermənì sakìnlərìnìn olduðunu qeyd almýþdýr.
Fransýz
mìssìonerì Ìzzìut Monye Ìrəvanda olarkən əhalìnì sìyahýya almýþ
və yazmýþdýr kì, XVll əsrìn ll yarýsýnda Ìrəvan
þəhərìndə yaþayan 4 mìn nəfər əhalìnìn 1000
nəfərì ermənìdìr. 20
Akademìk
A.Q.Ìoonnìsyan XVlll yüzìllìyìn l yarýsýna aìd qaynaða ìstìnad edərək
qeyd edìr kì, "Ìrəvan þəhər əhalìsìnìn dörddə bìr
hìssəsìnì ermənìlər təþkìl edìrdìlər,
azərbaycanlýlar çoxluq təþkìl edìrdìlər".
1701-cì ìl
avqustun 8-də Ìrəvanda olmuþ fransýz səyyahý P.Turneforun
mə`lumatýna görə, qala qarnìzonu 800 aìlədən və ya
2500 nəfərdən ìbarət ìdì. Pau Luka ìsə burada
ermənìlərìn azlýq təþkìl etdìyìnì, 5 mìn nəfər
qarnìzon üzvünün yaþadýðýný qeyd edìr və bìldìrìr kì, bunlar yalnýz
farslardýr (azərbaycanlýlardýr).
Þəhərìn
etnìk tərkìbì haqqýnda 1700-cü ìl martýn 10-da Ìrəvana gəlmìþ
almansəyyahý Kaspar Þìllìnqer þəhərdə yalnýz
azərbaycanlýlarýn, kənarda ìsəermənìlərìn yaþadýðýný
bìldìrìr və ermənìlərìn kìlsəyə xìdmətlərì
üçünazərbaycanlýlara vergì verdìyìnì qeyd edìr (görünür Eçmìədzìndə).
21
1827-cì ìldə
burada yaþayan əhalìnìn sayý və mìllì tərkìbì haqqýnda ìlk və
nìsbətən dəqìq mə`lumatý bìrìncì dəfə Ì.Þopen
vermìþdìr. O, son sərdar zamaný Ìrəvanda 2400 aìlə, 12 mìn
nəfərìn yaþadýðýný bìldìrmìþdìr. 1828-cì ìldə þəhər
əhalìsìnìn mìllì tərkìbì belə olmuþdur: azərbaycanlýlar -
1807 aìlə, 7331 nəfər; ermənìlər - 567 aìlə, 2379
nəfərdən artýb 4132 nəfər olmuþdur. Buna
səbəbìþðaldan sonra azərbaycanlý əhalìnìn þəhərì
tərk etməsì və bura Ìran və Türkìyədən
ermənì əhalìsìnìn köçürülməsì olmuþdur. Burada 4 xan, 41
bəy və sultan aìləsì (azərbaycanlý), cəmì 8 məlìk
və aðalar (ermənì) yaþayýrdý. Þəhərdə 50 axund və
molla, cəmì 13 keþìþ var ìdì. 22
1827-cì ìldə
ruslar Ìrəvan qalasýný alanda burada əhalìnìn 74
faìzìnìazərbaycanlýlar təþkìl edìrdì. Qalan 26 faìzì ìsə
"boþa" adlanan xrìstìan qaraçýlardan, assorìlərdən, yezìdì
kürdlərìndən və dìgər mìllətlərdən
ìbarətìdì. 23
1804-1813-cü
və 1826-1828-cì ìllər Rusìya-Ìran müharìbəsì
Azərbaycantorpaqlarýnýn ìkìyə parçalanmasý və son
nətìcədə þìmalda qalan ərazìlərə, o
cümlədən Ìrəvan xanlýðý ərazìsìnə ermənìlərìn
köçürülüb yerləþdìrìlməsì ìlə nətìcələndì.
Həmçìnìn 1828-1829-cu ìllər Rusìya-Türkìyə
müharìbəsìndə Türkìyənìn məðlub olmasý, 2 sentyabr tarìxlì
Ədìrnə müqavìləsì ermənìlərìn Qafqaza, o
cümlədən Azərbaycanýn qərb hìssəsìnə
köçürülməsìnì sür`ətləndìrdì.
Ümumìyyətlə,
Azərbaycan ərazìsìndə ermənìlər ìkì qrupa bölünür:
bìrìncì qrupa ermənìləþmìþ albanlar, ìkìncì qrupa ìsə Rusìyanýn
təhrìkì ìlə 1828-cì ìldən sonra Ìran və
Türkìyədən köçüb gələnlərdìr.
Türkmənçay
müqavìləsìndən 16 gün sonra Ìranýn ermənìlər yaþayan
ərazìlərìndən ermənìlərìn kütləvì
surətdə köçürülüb Qərbì Azərbaycanda - Ìrəvan-Naxçývan
xanlýqlarýnda, Zəngəzur və Qarabaðda
yerləþdìrìlməsìnə baþlandý. Onlar ìlk növbədə müharìbə
zamaný boþaldýlmýþ türk kəndlərìndə yerləþdìrìlmìþdìr.
1828-cì ìl
martýn 20-də l Nìkolay bu müqavìlənì təsdìq etdì, martýn
21-də ìsə ermənì vìlayətìnìn yaradýlmasý haqqýnda
fərman ìmazladý. 24
1828-cì ìlìn
yaz aylarýnda Paskevìçìn baþçýlýðý ìlə Təbrìz, Maku, Xoy, Salmas,
Urmìya və Ərdəbìldən 45-50 mìn ermənì Þərqì
Ermənìstana köçürüldü. Onun əmrìylə repatrìasìyanýn
rəhbərì Peterburqdan çaðýrýlan polkovnìk Lazar (Eqìzar) Lazaryan
tə`yìn edìldì. Rus və ermənì hərbì qulluqçularý onun
köməkçìlərì seçìldì.
Vìlayət
ìdarəsìnìn nəzdìndə Köçürmə Komìtəsì yaradýldý.
Paskevìçìn göstərìþì ìlə qabaqcadan repatrìasìyanýn qaydalarý rus,
ermənì dìlìndə ìþlənìb hazýrlandý, əlaqədar
ìdarələrə və mə`murlara göndərìldì.
Türkmənçay
müqavìləsìndən ìrəlì gələn bu þərtlərə
görə fars hìmayəsìndə olan ermənìlərə könüllü
surətdə mümkün olan əmlaklarýný götürmək, mümkün olmayanlarý
beþ ìl müddətìndə satmaq þərtì ìlə Rusìya hökmranlýðýnýn
altýna keçməyə ìcazə verìlìrdì.
Repatrìantlar
bölüþdürülərkən yerlì ìqlìm þəraìtì,
məþðulìyyətlər - sənətkar və tacìrlərìn
þəhərdə, əkìn-bìçìnlə məþðul olanlarýn
kənddə yerləþdìrìlməsì nəzərdə tutulurdu.
Repatrìantlar 6 ìl ərzìndə vergìlərdən, 3 ìl
ərzìndə qəza öhdəlìklərìndən azad edìlìr, ən
çox ehtìyacý olanlara repatrìasìya ehtìyacý üçün Paskevìçə verìlən 25
mìn rubl (qýzýl çervon hesabý ìlə) məbləðdən maddì
kömək ala bìlərdìlər.
Yaþayýþ evì
tìkməklə məþðul olan repatrìantlara kömək
göstərìlməsì nəzərə alýnýrdý.
Bundan sonra
təklìf edìlìrdì kì, köçürülmə bìrìncì növbədə Ìrəvan
və Naxçývan qəzalarýnda aparýlsýn, köçürmə mütəþəkkìl
keçìrìlsìn, karvanlar 150-300 aìlədən təþkìl edìlsìn və rus
qoþunlarýnýn nəzarətì altýnda sərhədə qədər
təhlükəsìzlìyì qorunsun, repartìantlarýn sayý,
məþðulìyyətì, əmlaký haqqýnda vaxtýnda vìlayət
ìdarəsìnə xəbər verìlsìn. 25
1829-cu ìl
Ədìrnə müqavìləsìndən sonra keþìþ Baqratunìnìn baþçýlýðý
ìlə Ərzurumdan, qarsdan 90 mìn ermənì Ìrəvana və
Qafqazýn baþqa ərazìlərìnəgətìrìldì. 1828-cì ìlìn yazýnda
ìsə Qrìboyedovun rəhbərlìyì ìlə 50 mìn ermənì
Təbrìzdən, Xoydan və baþqa yerlərdən köçürülüb Qarabaðda,
Göyçə mahalýnda yerləþdìrìldì. Buna e`tìraz edən babalarýmýz ìsə
cəzalandýlar. 26
Onlarý yerləþdìrmək
üçün 200.000 desyatìn xəzìnə torpaðý və 2 mln. rubldan artýq
məbləðdə xüsusì mülkìyyətdə olan torpaq
müsəlmanlardan alýndý. 27
Yalnýz
1828-1829-cu ìllərdə təkcə Ìrəvan xanlýðýnýn
əvvəllər azərbaycanlýlar yaþayan 208 kəndìndə
ermənìlər məskunlaþmýþdý. Bu kəndlərìn ərazìsì
1886-cýìlìn mə`lumatýna görə 410 mìn hektara yaxýn ìdì. Bu
rəqəm Ìrəvan xanlýðýnýn Ermənìstan adlanan respublìkaya
düþən hìssəsìnìn 29,6 faìzìnì təþkìl edìrdì.Halbukì bu
ərazìdə ermənìlər yaþayan kəndlərìn ərazìsì
cəmì 3,37 faìz təþkìl edìrdì. 28
Yalnýz
1826-1828-cì ìllərdə müharìbə dövründə Ìrəvan xanlýðý
ərazìsìndə 420-dən çox kənd daðýdýldý, bìr çox
kəndlərìn adlarý tarìx səhìfəsìndən sìlìndì. Bu
daðýdýlan, əhalìsì bütövlüklə məhv edìlən və
dìdərgìn düþən kəndlər Ìrəvan ìstìqamətìndə
hücuma keçən rus qoþunlarýnýn yolu üstə olmuþdur. 29
1828-cì ìldə
Türkmənçay müqavìləsìnìn ìmzalanmasýndan sonra Ìrəvan və
Naxçývan xanlýqlarý ərazìsìndə ermənì vìlayətì təþkìl
edìlərkən bu ərazìdəmövcudluðunu saxlayan 1111 kəddən
yalnýz 62-də ermənìlər yaþayýrdýlar kì, bu kəndlərì
də ermənì kìlsəsì müsəlman mülkədarlarýndan
vaxtìlə satýn almýþdý. O dövrdə həmìn ərazìdə 359
müsəlman kəndì xarabazara çevrìlmìþ, əhalìsì Ìran və
Türkìyəyə qaçmaða məcburolmuþdu.30
Ermənì
þovìnìstlərìnìn və Rusìya hakìm daìrələrìnìn mìllì
sìyasətìnìn üst-üstə düþməsì və bìrì dìgərìnì
tamamlamasý nətìcəsìndə, Ìrəvan xanlýðý ərazìsìnə
uyðun gələn Ìrəvan qubernìyasýnýn 5 qəzasýnda yerlì
ermənìlərìn sayý 1831-cì ìldəkì 14,3 mìn nəfərdən
artýb 1916-cý ìldə 570 mìn nəfərə çatmýþ,
təqrìbən 40dəfə artmýþdýr. Bu bölgədə çoxluq
təþkìl edən azərbaycanlýlarýn sayý ìsə cəmì 4,6
dəfə artýb 246,6 mìn nəfərə çatmýþdýr.
Ìkì dəfə,
1828 və 1854-cü ìllərdə ruslar yerlì ermənìlərìn
köməyì ìlə Þ. Anadoluya soxulmuþlar və hər ìkì
dəfə də gerì çəkìlìb özlərì ìlə 100 mìn
ermənì tərəfdarlarýný Qafqaza aparýb emìqrasìyaya uðradýlan
və məhv edìlən türklərìn yurdlarýnda
yerləþdìrdìlər.31
XlX əsrìn
əvvəllərìndə xanlýqlarýn mərkəzì
þəhərlərìndə gözə çarpan ermənìlər uzaq
ellərdən gəlìb ìmkanlý adamlarýn həm mövsümü (tarla
ìþlərìndə ìþləmək üçün), həm də ìlboyu
ìþlərìnì yerìnə yetìrmək üçün nökərçìlìk etmìþlər.
Ermənì tarìxçìlərì öz tədqìqatlarýnda göstərmìþlər kì,
Ìrəvan əhalìsìnì, onlarýntəsərrüfatýný
azərbaycanlýlardan olan məþhur paþalar, bəylər, xanlar
və zadəganlar ìdarə etmìþlər. Sonralar V.P.Velìçko bu haqda
yazmýþdýr: "Ìþðal olunan ərazìlərìn yerlì əhalìsì
rìþxəndlə þìkayətlənìb bìzə deyìrdìlər kì,bìzì
bìzìm dünənkì nökərlərìmìz olan ermənìlər üçün ìþðal
edən ruslar hardadýr? Dövlətì bu yaramaz adamlara vermək üçün
vuruþmaða dəyərdìmì? 32
1837-cì ìldə
Ìrəvana gələn l Nìkolay ermənìlərìn əsasən
þəhərìn kənarlarýndaký təpəbaþýnda
yerləþməsìndən narazý qalýr və onlarýn þəhərìn
mərkəzìndə yerləþdìrìlməsìnì tələb edìr.
Həqìqətən də ìmperatorun qərarý söz olaraq qalmýr.
1828-1830-cu ìllərdə köçürülən ermənìlərdən 392
nəfərì köhnə þəhər məhəlləsìndə,
23 nəfərì ìsə Dəmìr bulaq məhəlləsìndə
məskunlaþdýrýlýr. 33
1877-1878-cì
ìllər rus-türk müharìbəsìndə Rusìyanýn qələbəsì,
Türkìyənìnbìr sýra vìlayətlərìnìn Rusìyaya
bìrləþdìrìlməsì Ìrəvan qubernìyasýnda, habelə
Zaqafqazìyanýn bìr sýra bölgələrìndə ermənìlərìn
kütləvì þəkìldə yerləþdìrìlməsì prosesìnì bìr
qədər də sür`ətləndìrdì.
"Kafkazskì
kalendar"ýn salnamələrìndə verìlən statìstìk mə`lumatlar
da sübut edìr kì, Ermənìstanýn ìndìkì ərazìsìndə
əvvəllər azərbaycanlýlar ermənìlərdən xeylì
çox olmuþdur. Məs., 1886-cý ìldə (Yelìzavetpol) qubernìyasýnýn
Zəngəzur qəzasýndaký 326 kənddən 154-ü
azərbaycanlý kəndì (45,7 faìz), 91-ìkürd kəndì (27,8 faìz) və
yalnýz 81-ì ermənì kəndì (24,8 faìz) olmuþdur. 34
1889-cu ìldə
Zəngəzur qəzasýnýn azərbaycanlý əhalìsì 1.500
ermənìlərdən çox olmuþdur. 1897-cì ìldə ìsə
Zəngəzurun əhalìsì 142 mìn nəfərolìmuþdur kì, onlardan
71,2 mìnì (50,1 faìz) azərbaycanlý, 63,6 mìn nəfərì ìsə
(44,8 faìz) ermənì olmuþdur. Ìrəvan qubernìyasýnýn 1920-cì
ìlədək Azərbaycanýn tərkìbìndə olan qəzalarýnda,
xüsusìlə Ìrəvan qəzasýnda azərbaycanlý əhalìnìn sayý
xeylì çox olmuþdur. Məs., qəzada olan 99 mìn nəfərdən
62,6 mìnì azərbaycanlý (66 faìz), 36,4 mìn nəfərì ermənì
(34 faìz) olmuþdur.
Ìrəvan
qubernìyasýnýn Eçmìədzìn, Yenì Bəyazìd, Sürməlì qəzalarýnda
ìsəazərbaycanlýlar əhalìnìn üçdə bìrìnì təþkìl
etmìþdìr. 35
1895-96-cý
ìllərdə təxmìnən 60 mìn ermənì Rusìya Qafqazýna
köçürülmüþdür. 36
Rusìya
ìmperìyasýnda bìrìncì dəfə keçìrìlən əhalìnìn
sìyahýyaalýnmasýna görə 1897-cì ìldə Q.Azərbaycanda -
Ìrəvan qubernìyasýnda 313.178 nəfər azərbaycanlý
yaþamýþdýr. 37
Ìrəvan
qubernìyasý Qafqazda yaþayan azərbaycanlýlarýn sayýna görə Baký
və Gəncə qubernìyasýndan sonra üçüncü yerì tutmuþdu. 38
Z.Korkodyan
1932-cì ìldə nəþr etdìrdìyì "Sovet Ermənìstanýn
əhalìsì1831-1931" statìstìk mə`lumat kìtabýnda ìndìkì
Ermənìstanýn ərazìsìndə əvvəllər mövcud olan
Ìrəvan qubernìyasýnýn Ìrəvan, Eçmìədzìn, Y.Bəyazìd,
Aleksandropol qəzalarýnda, Gəncə qubernìyasýnýn
Zəngəzur və Qazax-Dìlìcan qəzalarýnda, Tìflìs
qubernìyasýnýn Lorì-Pəmbək (Borçalý mahalý) qəzasýnda
adlarýnýçəkdìyì 2310 kənddən 2 mìnìnìn azərbaycanlýlara
mənsub olduðunu qeyd edìr. 39
Ermənì
əhalìsì ìsə əsasən, 1828-1830 və 1915-1918-cì
ìllərdə Türkìyədən, Ìrandan köçürülüb gətìrìlmìþdìr.
Bu həqìqətì 1986-cý ìldə YerevanUnìversìtetìnìn buraxdýðý 4
cìldlì "Ermənìstan və ətraf rayonlarýnýntoponìmlər
lüðətì" bìr daha təsdìq edìr. Orada ermənì
kəndlərìnìn 70 faìzìndən artýðýnda göstərìlìr kì,
"əvvəlkì sakìnlərì 1828-1829-cu ìllərdə
Türkìyə və Ìrandan gəlmìþ mühacìrlərdìr". N.Ì.Þavrov
1911-cì ìldə nəþr etdìrdìyì "Zaqafqazìyada rus ìþìnə
təhlükə" kìtabýnda göstərìr kì, ìndì Zaqafqazìyada yaþayan
1 mln. 300 mìn nəfərdən 1 mìlyonu dìyarýn yerlì əhalìsì
deyìl,gəlmədìr. 40
Ancaq ìndì mərhələ-mərhələ
həyata keçìrìlən azərbaycanlýlarýn deportasìyasý
nətìcəsìndə Ermənìstanda ermənìlərìn sayý 3
mìlyon olubdur.
1886-1897-cì
ìllər ərzìndə azərbaycanlý əhalì arasýnda mütləq artým
40 mìnnəfər olduðu halda, 1905-1916-cý ìllərdə mütləq
artým 17 mìn nəfər olmuþdur. Halbukì 1905-cì ìldə əhalìnìn
sayý 1886-cý ìldəkìndən 61 mìn nəfər çox ìdì. 41
1916-cý ìl
yanvarýn 1-nə olan mə`lumata görə, bu bölgələrdə
əhalìnìn etnìktərkìbì yenə azərbaycanlýlarýn xeyrìnə
çoxluq təþkìl edìrdì. Ìrəvan qəzasýnda 74,2 mìn nfər (48
faìz), Zəngəzur qəzasýnda 119,5 mìn (53,3 faìz), Y.Bəyazìd
qəzasýnda 50,7 mìn nəfər (42 faìz), Sürməlì qəzasýnda
45 mìn nəfər, Dərələyəz mahalýnda 47 mìn
nəfər azərbaycanlý olmuþdur. Bu rəqəmlər
əyanì surətdə sübut edìr kì, XlX və XX əsrlərìn
əvvəllərìndə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə
yerlì əhalì olan azərbaycanlýlar əksərìyyət təþkìl
etmìþdìr. 42
1905-1920-cì
ìllərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə 1000-ə yaxýn
azərbaycanlý kəndì vìran qoyulmuþ, əhalìsì soyqýrýma mə`ruz
qalmýþdýr. 43
1905-1906 və
1918-1920-cì ìllərdə Aparan (Abaran), Aðìn (Anì), Qýzýlqoç(Quqasyan),
Düzkənd (Axuryan), Ərtìk (Artìk), Üçkìlsə (Eçmìədzìn),
Þəmþəddìn (Berd) və Talìn rayonlarýnýn əhalìsì
ermənìlər tərəfìndən qovularaq
ərazìtürksüzləþdìrìldì.
1918-cì ìlìn
mart ayýna qədər Ìrəvan qubernìyasýnda 198 kən, 1919-cu
ìlìn axýr ìkì ayý ərzìndə Eçmìədzìn, Sürməlì qəzalarýnda
34 kənd, Ìrəvan qəzasýnda Zəngìbasardan baþqa bütün azərbaycanlý
kəndlərì talan edìlərək daðýdýlmýþdýr. 44
l Dünya
müharìbəsì dövründəkì mìqrasìya vaxtý demək olar kì, Þərqì
Anadoludan köçürülən 400 mìn ermənì əvəzìnə, eynì
mìqdarda 400 mìn müsəlman köçürüldü. 45
1918-20-cì
ìllərìn daþnak hakìmìyyətì dövründə azərbaycanlýlar yaþayan
200 kənd bütünlüklə, 70 kənd ìsə qìsmən zəbt
edìldì. Beləlìklə, 2 ìl ərzìndə ermənìlər azərbaycanlýlara
məxsus olan daha 633 mìn hektar ərazìyə sahìb oldular. 46
Həmìn
dövrdə Ermənìstan ərazìsìndə yaþayan 575 mìn azərbaycanlýnýn
330 mìnì qətlə yetìrìlmìþ, 200 mìndən artýðý öz ata-baba yerlərìndən
qovulmuþ, cəmì 10 mìndən bìr qədər artýðý ìsə
yaþadýqlarý yerì tərk etməmìþdìr. 47
Ermənìstanda
sovet hakìmìyyətì qurulandan sonra onlardan yalnýz 60 mìnnəfərì
gerì qayýtmýþdýr. 48 Bu da 1920-cì ìl Gümrü və 1921-cì ìl Moskva və
Qarsmüqavìlələrìndən sonra həyata keçìrìlmìþdìr. 49
1918-cì ìl
mayýn 28-də Ermənìstan respublìkasý e`lan edìldìyì zaman bu qondarma
dövlətìn paytaxtý belə yox ìdì. Həmìn vaxt Batumda ìmzalanmýþ
müqavìləyə əsasən Azərbaycan Mìllì Þurasý 1918-cì ìl
29 may tarìxlì ìclasýnda səs çoxluðu ìlə tarìxì þəraìtìn təzyìqì
altýnda Ìrəvan þəhərìnì Ermənìstan respublìkasýnýn paytaxtý
kìmì tanýmaq məcburìyyətìndə qalmýþdýr. O zaman Ermənìstan
cəmì 9 mìn kv.km-lìk kìçìk bìr ərazìyə malìk ìdì.
"Paytaxtsýz" respublìka yarandýðý gündən ermənì þovìnìstlərì
əhalìnìn əksərìyyətìnì azərbaycanlýlar təþkìl edən
Ləmbəlì, Þorəyəl qəzalarýnda, Zəngəzurda,
Göyçədə və dìgər yerlərdə kütləvì qýrðýnlar
törətmìþdìlər. Ermənìlər 1918-1920-cììllərdə ADR
tərkìbìndə olan Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz,
Qaraqoyunlu mahallarýný, həmçìnìn Azərbaycanýn bìr sýra baþqa ərazìlərìnì
zorla öz torpaqlarýnýn tərkìbìnə qatmaqla 29,8 mìn kv.km-lìk qondarma
"Ermənìstan dövlətì"nə malìk oldular. 1920-cì ìldə
bu ərazìlərə sahìb olan ermənìlər 1921-cì ìldə
D.Qarabaðý da Ermənìstana bìrləþdìrmək ìstədìlər.
Lakìn bu ìþdə onlara N.Nərìmanov mane oldu. 1931-cì ìlìn mə`lumatýna
görə, Ermənìstanda mövcud 1242 kənddən 413 kənddə
azərbaycanlýlar yaþamýþdýr. 50
1820-1920-cì
ìllər arasýnda Zaqafqazìyaya 600 mìn ermənì gətìrìlmìþ, əvəzìndə
2 mìlyon azərbaycanlý öz doðma ocaðýndan çýxarýlmýþdýr. 51
Ermənìlər
zaman düþdükcə amansýz tədbìrlərə həvəslə əl
atmýþlar. Hələ ll Dünya müharìbəsìndən əvvəl kütləvì
kolxoz hərəkatý və represìya ìllərìndə belə tədbìrlərə
əl atmaq ìmkanlarý ìsə kìfayət qədər yarandý. Qərìbə
olsa da, həmìn ìllərdə Ermənìstan SSR-də kolxoz hərəkatýna
müqavìmət göstərənlərìn də, represìyaya mə`ruz
qalanlarýn da əksərìyyətìnì azərbaycanlýlar təþkìletmìþlər.
Elə bunun nətìcəsì ìdì kì, 30-cu ìllərdə Vedìbasarýn,
Zəngìbasarýn,Qəmərlìnìn, Dərələyəzìn,
Aðbabanýn və dìgər bölgələrìn 50 mìn nəfərdən
artýq azərbaycanlý əhalìsì aìləlìklə Qazaxýstan çöllərìnə
sürgün edìldìlər. 52
1939-cu ìl
sìyahýyalýnmasýndan 1959-cu ìl sìyahýyaalýnmasýnadək keçən 20 ìl ərzìndə
azərbaycanlýlarýn ìkì dəfə artmaq ehtìmalý olduðu halda, 1959-cu
ìldə Ermənìstanda cəmìsì 107.700 nəfər, yaxud 1939-cu
ìlə nìsbətən 17.800 nəfər az mìqdarda türk qalmýþdý. Həmìn
müddətdə azərbaycanlýlar artmaq əvəzìnə 23,2faìz
azalmýþdýr. 53
1948-53-cü
ìllərìn deportasìyasý dìsertasìya ìþìnìn mövzusu olduðundan bubarədə
ìkìncì fəsìldə söhbət açýlacaq.
Azərbaycanlýlara
qarþý həyata keçìrìlən kütləvì soyqýrým və deportasìyanýn
sonuncu mərhələsì 1988-cì ìldə həyata keçìrìldì. O
zaman Ermənìstanýn 37 rayonunda azərbaycanlýlar yaþayýrdýlar. Həmìn
dövrdə þəhərlərdə və 170 sýrf və 94 qarýþýq
yaþayýþ məntəqəsìndən 250 mìndən artýq azərbaycanlý
son nəfərìnədək sìlah gücünə öz yurdlarýndan qovuldu.
Onlarýn yýðcam yaþadýðý ərazìlər 15 mìn 467 kv.km ìdì. 8 mìn kv.km ərazìdə
ìsə yalnýz azərbaycanlýlar yaþayýrdý. 226 nəfər vəþhìcəsìnə
qətlə yetìrìlmìþ, mìnlərcə azərbaycanlý aldýðý xəsarətdən,
dərddən həlak olmuþdu. Təqrìbì hesablamalara görə,
1988-cì ìldə tarìxì-etnìk torpaqlarýndan qovulan azərbaycanlýlarýn
Ermənìstanda - Q.Azərbaycanda 677 mìn 850 hektar torpaq fondu, 21 mìn
560 hektar üzüm və meyvə baðlarý, 2 mìlyon kv.m mənzìl sahəsì,
50 mìn hektar həyatyaný torpaq sahəsì, 1 mìlyon baþa qədər
mal-qarasý, 120 tarìxì abìdəsì, 230 məscìdì,ìbadətgahý və
s. qaldý. 54
Ermənìstan
SSR ərazìsìndə əsrlər boyu azərbaycanlýlar genìþ ərazìdə
yaþamýþlar. Buna görə də Azərbaycan mənþəlì coðrafì
adlar Ermənìstan ərazìsìndə genìþ yayýlmýþdýr. Ermənì mənbələrì
türk mənþəlì toponìmlər barədə çox xəsìslìklə
söhbət açýrlar. Yalnýz Ermənìstan Rusìyaya bìrlìþdìkdən sonra
bìr sýra əsərlərdə Ermənìstandaký kəndlərìn
sìyahýsý, orada yaþayan tayfalar haqqýnda mə`lumat verìlmìþdìr. Bu əsərlər
ìçərìsìndə xüsusìlə Ì.Þopenìn və baþqalarýnýn əsərlərì
dìqqətì cəlb edìr. XlX əsrdə Ìrəvan qubernìyasýndaký
türk mənþəlì yer adlarýný öyrənmək üçün əsas mənbə
həmìn əsrìn ortalarýnda yazýlmýþ rusdìllì ədəbìyyatdýr.
Çünkì əsasən ìndìkì Ermənìstan respublìkasý və Naxçývan ərazìsìnì
əhatə edən Ìrəvan qubernìyasýnýn əhalìsì, təsərrüfat
həyatý, ìqtìsadì þəraìtì barədə tədqìqat aparmýþ rusmə`murlarý
ìstər-ìstəməz oradaký yer adlarýndan da bəhs etmìþlər.
XlX əsrìn
ll yarýsýnda Ìrəvan qubernìyasý Ìrəvan, Eçmìədzìn,
Aleksandropol, Þərur-Dərələyəz, Sürməlì, Naxçývan
və Novo-Bəyazìd qəzalarýndan ìbarət ìdì.Həmìn qəzalardan
bəhs edən tədqìqatçýlar XlX əsrdə ìndìkì Ermənìstan
ərazìsìndəkì kəndlərìn adlarý, həmìn kəndlərdə
yaþayan əhalìnìn mìllì tərkìbì haqqýnda da mə`lumat vermìþlər.
XX əsrìn
əvvəlìndə K.F.Qanýn əsərìndə Ìrəvan
qubernìyasýndaký bə`zì türkmənþəlì adlarýn ìzahýna rast gəlìnìr.
Lakìn müəllìfìn dìlìmìzìn xüsusìyyətlərìnə çox dərìndən
bələd olmamasý bə`zì sözlərìn etìmologìyasýnýn düzgün
verìlməməsìnə səbəb olub. 55
"Qafqaz
kalendarý"nda (1888-1889) Ermənìstanda olan 4 qəzada baþ verən
olaylar və oradaký yer adlarý haqqýnda mə`lumat verìlmìþdìr.
Eçmìədzìn
qəzasýnýn 1-cì mìlìs sahəsìnə Çobankərə, Molla
Dursunlu, Hacýlar, Kolaný, Əyyarlý və s., 2-cì m. sahəsìnə
Təkìyə, Zeynalbulaq, Hamamlý, Əkərək, Ərqov və
s., 3-cü m. sahəsìnə Yuxarý və Aþaðý Qarxýn, Türkmənlì, Kərìmarx,
Yuxarý və Aþaðý Qulubəylì və s., 4-cü m. sahəsìnə Pìrmələk,
Þeyx Hacý, Karvansaray, Quludərvìþ, Sabunçu, Aynalý, Talýn, Ucan, Aralýx və
s. kəndlərìn aìd olduðuqeyd olunmuþdur.
"Qafqaz
kalendarý"nda Eçmìədzìn qəzasýnýn 190 kəndìnìn
daðýdýlmasýgöstərìlmìþdìr.
Ìrəvan
qəzasýna daxìl olan 4 mìlìs sahəsìndə 30 azərbaycanlý
yaþayýþ məntəqəsì daðýdýlmýþdýr. Damagìrməz, Zar, Tatar, Əlì
qýrx və s. (1-cì m. sahəsì); Aðhəmzəlì, Uluxanlý,
Sarýcallar, Reyhanlý, Həbìlkənd və s. (2-cì m. sahəsì);
Sabýnçý, Qəmərlì, Ìpəklì, Novruzlu və s. ( 3-cü m. sahəsì);
Sədərək (4-cü m.sahəsì).
Ìrəvan
mahalýnýn 3-cü m. sahəsìnə daxìl olan, 1918-cì ìlə qədər
vìran edìlmìþ Məsìmlì, Qaraqoyunlu, Çìləxanlý, Çatma və s. kənd
adlarý sìyahýya daxìl edìlməmìþdìr. Ìrəvan qəzasýnýn 2-cì və
əsasən 3-cü m. sahəsìnə Qaralar, Þìrazlý, Þìddì, Böyük və
Kìçìk Vedì, Qarabaðlar, Ovþarəv və s. kəndlərì də
daxìl ìdì. Ìrəvan qəzasýnýn 2-cì və 3-cü m. sahələrìnì
ətahə edən kəndlər Ermənìstanýn Masìs (keç. Zəngìbasar)
və Artaþat (keç. Qəmərlì) ìnzìbatì rayonuna daxìl olmuþdur.
A.A.Þadlìnskìnìn
baþçýlýðý altýnda sìlahlý qüvvələrìn qoruduðu Ararat(keç. Vedì)
rayonunun kəndlərì o qədər də daðýdýlmamýþdýr. 56
Nor Bayazìt
qəzasý ərazìsìndə olan 7 para kəndìn ermənìlər tərəfìndən
daðýdýldýðý qeyd edìlìr. Bura Ərzəkənd (1-cì m. sahəsì),
Aðzýbìr, Býðlý, Aðqara, Əyrìvəng, Hacý Muðan və Rəhmankənd
(2-cì m. sahəsì) yaþayýþ məntəqələrì daxìl olmuþlar.
Nor-Bayazìt qəzasýnýn 1-cì m. sahəsìnə daxìl olan, azərbaycanlýlarýn
yaþadýðý və daðýdýlmýþ kəndlərdən ancaq bìrì Ərzəkan(ìnd.
Arzakan) sìyahýya daxìl edìlmìþdìr. Lakìn qəzanýn 1-cì m. sahəsìndə
və ona qonþu olan baþqa m. sahəsìndə Kankan, Quyulu, Göykìlsə,
Qýrxbulaq, Qaraqala, Þahabalý və baþqa kənd adlarý Ìrəvan
qubernìyasýnda daðýdýlankəndlərìn sìyahýsýndan düþmüþdür. 57
"Qaqfaz
kalendarý"nýn haqqýnda danýþýlan sənədìndə Sürməlì qəzasýnýn
75 kəndì haqqýnda mə`lumat verìlìr. Sürməlì qəzasýnýn 1-cì
m. sahəsìnə Əlìqoçaq, Yuxarý və Aþaðý Bəndəmurad,
Kunda, Kazýmqala, Sìçanlý, Ərəbgìrlì, Qançý və s. kəndlərì
daxìldìr.
Ìkìncì m.
sahəsìnə Həsənxan, Göyçəlì, Dìzə, Qaraqoyunlu,
Boyat, Qacar, Þìrəçì və s. kəndlərì daxìldìr.
Üçüncü m.
sahəsìndə Sürməlì, Pìrlì, Osmanköy, Aðdaþ, Ərqov, Turabý və
s. kəndlər qeyd edìlmìþdìr. 58
"Qafqaz
kalendarý"na daxìl olan yaþayýþ məntəqələrì bìr qrup
türk tayfalarýnýn adlarýný - Aban, Abar, Abdal, Avþar, Aðacərì, Ayrum,
Alagöz, Alban, Altaut, Aran, Aðdaþ, Aðzýbìr, Bayan, Bayandur, Bayat, Baydar,
Balta, Baranì, Basìan, Basar, Boston, Qayý (Kayý), Qazax, Qanlý, Qarabað,
Qarabörk, Qaraqoyunlu,Qaraman, Qəzvìn, Qarapapaq, Qarqa, Qarqar, Qarxýn,
Qacar, Qerus, Qýpçaq,Qaradolaqlý, Quqar, Quþçu, Eymur, Əncə, Ələt,
Ìvə, Ìqdýr, Yayçý, Yureqìr,Kəmər, Kìrəçlì, Kolaný, Kýnýk,
Kol (Kul), Kotan, Kobak, Oðuz, Peçeneq, Sal,Samur, Sod, Sarýcalý, Sabýnçý,
Tana, Tele, Tokuz, Tulus, Hun, (Xun), Xaratlý, Çaqan, Candar, Çöl (Çul), Þaka,
Þatý, Zeyvə, Muðan və s. daþýyýr. 59
XlX əsrìn
əvvəllərìndə təxmìnən 2 mìn kənddə
yaþayan oturaq əhalìdən baþqa maldar həyat keçìrən ellər
də vardý: Qarapapaqlar - 840 mìn aìlə, B.Çobankərə - 159
aìlə, Saraþlý - 90 aìlə, Dəmìrçìlì - 31 aìlə, Kərìmbəylì
- 55 aìlə,Qafarlý - 98 aìlə, Þeyxlər - 34 aìlə, Qarabaðlý -
12 aìlə, Cəfərlì - 16 aìlə, Əlì-Þərurlu (yə`nì
"Þərur erì") - 12 aìlə, Gödəklì - 24 aìlə, Cəmìllì
- 10aìlə, Çaxýrlý - 57 aìlə. Bütövlükdə XlX əsrìn əvvəlìndə
Ìrəvan xanlýðýnýn ərazìsìndə 1451 aìlədən ìbarət
türkdìllì maldar tayfalar yaþayýrdý. Bu tayfalar əsas e`tìbarìlə
Xl-Xlll əsrlərdə gəlmə qýpçaq və oðuz
tayfalarýnýn sonraký nəsìllərì ìdìlər. Bundan əlavə
Anadoluda Konìya sultanlýðý XV əsrdə ləðv edìldìkdən sonra
Ermənìstan ərazìsìnə Ayrum adlanan türklər gəldìlər.
Onlar aþaðýdaký qollardan ìbarət ìdìlìr: Ayrýmlý - 631 aìlə,
Seyìdlì-Axsaqlý - 311 aìlə, Taþanlý - 124 aìlə, Saatlý - 160 aìlə,
cəmì 1226 aìlə.
XlX əsrìn
əvvəlìndə Ìrəvan xanlýðýnda Muðanlý (200 aìlə),
Þahdìlì və Sədərəklì(313 aìlə) də maldarlýqla məþðul
olurdular. Onlar mənþəcə qacarlar ìdìlər.
Əsasən
Naxçývanda və qìsmən Ìrəvan xanlýðýnýn ərazìsìndə
yaþayan ən böyük tayfa Kəngər ìdì. Bu tayfa bìrləþməsìnìn
XlX əsrìn əvvəlìndə aþaðýdaký qollarýnýn adlarý mə`lumdur:
Yurdçu, Qýzýllý, Sarvanlar, Xalxallý, Pìrhəsənlì, Salaða, Aðabəylì,
Kemaì, Qarabaðlar, Çaqatay, Qaraxan, Hacýlar, Cəmþìdlì, Bìlìcì,
Qýzýlqýþlaq, Qurtlar, Qaradolaq, Þabanlý, Kəlfìr, Ərəfsəlì,
Qaracallý, Qara Kövsərlì, Pənahlý, Əlìxanlý, Sofulu, Bəydìlì,
Əlì Əkbərlì, Dìdəvarlý, Bolqarlý, Kürd Mahmudlu, Əlìyanlý,
Zìyadlý və Bərgüþadlý.
Orta əsrlərdə
ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaþayan qədìm türk mənþəlì
bìr böyük el Qarapapax adlanýrdý. 1826-28-cì ìllərdə Rusìyanýn
Ìrandan ermənìlərì köçürüb gətìrməsì ìlə əlaqədar
olaraq bu el Ìsmayýl xan və Naðý xan baþda olmaqla Türkìyəyə və
Ìrana köçüb getdì. Hazýrda Türkìyədə 40 mìn nəfər, Ìranda
20 mìn nəfər Qarapapax yaþamaqdadýr.
Azərbaycan-türk
mənþəlì böyük tayfalarýn bə`zìlərì Zəngəzur qəzasýnda
yaþayýrdý. XlX əsrìn ortalarýnda qəzada Sofulu (onun 19 qýþlaðýnýn
5-ì Sìsyan sahəsìndə, 4-ü Cəbrayýl sahəsìndə yerləþìrdì),
Sarallý (13 qýþlaðý Qafan sahəsìndə yerləþìrdì), Puþanlý (7
qýþlaðý Qafan və Meqrì sahəsìndə yerləþìrdì), Kìqìlì (4 qýþlaðý
Qafan sahəsìndə "Qýðý dərəsì" adlý yerdə
yerləþìrdì), Xocamusaxlý (3 qýþlaðý Sìsyan və Qafan sahəsìndə
yerləþìrdì) tayfalarý yaþayýrdý. 60
Ermənìstanýn
türk mənþəlì toponìmlərìnìn bìr hìssəsìnì þəxs adlarý əsasýnda
əmələ gələn toponìmlər təþkìl edìr kì, buna
da antrotoponìmlər deyìlìr.Bunlarýn bìr hìssəsì þəxs adlarýndan,
bìr qìsmì ìsə tìtul, ayama əsasýnda formalaþmýþdýr. Məs.:
Babakìþì (Abaran r. 15.Vl.1948-cì ìldən Bujanìn), Cəfərabad (Zəngìbasar
r. 4.lV.1946-cý ìldən Arqavend), Əlì Məmməd (Vedì r.),
Alýxan (Qýzýlqoç r. 3.l.1935-cì ìldən Ketìk) və s. Mə`lumdur kì,
tayfa, qəbìlə, xalq adlarý əsasýnda formalaþan toponìmlərə
etnotoponìmlər deyìlìr. Yuxarýda bu barədə qeyd edìldìyì üçün
ìndì bu məsələyə toxunulmayacaq.
Hìdrotoponìmlər
hìdrototermìnlər əsasýnda düzələn topnìmlərə
deyìlìr. Ermənìstan ərazìsìndə də çoxlu türk mənþəlì
hìdronìmlər mövcuddur. Məs.: Qarabulaq (Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən
Yerìncatan), Göllü (Amasìya r. sonradan Ardenìs), Göysu(Basarkeçər r.),
Soyuqbulaq (Kalìnìno r.), Ayðýrgöl (Üçkìlsə r. 25.l.1978-cì ìldən
Aqnalìç), Kərìmarx (Qurduqulu r. 3.l.1935-cì ìldən Sovetakan) və
s.
Ermənìstan
ərazìsìndəkì türk mənþəlì toponìmlərìn bìr qìsmìnì də
heyvanadlarý əsasýnda formalaþan zootoponìmlər təþkìl edìr. Məs.:
Danagìrməz (Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən Ovìt), Dövþanqýþlaq (Anì r.
19.lV.1950-cì ìldən Þìrak), Ìnəkdað (Basarkeçər r. 25.l.1878-cì
ìldən Yenìkənd) və s.
Tərəflərìndən
bìrì, əsasən, daþ, qaya, təpə sözlərìndən əmələ
gələn toponìmlərə orotoponìmlər deyìlìr. Ermənìstanda
bu tìplì adlara genìþ rast gəlìnìr. Məs.: Daþqala (Anì r.
31.l.1947-cì ìldən Karaberd), Þìþqaya (Baçarkeçər r. 19.lV.1991-cì
ìldən Quqarìç), Tomardaþ (Artìk r. 21.V.1946-cý ìldən Vardaka), Təpəgöy
(Amasìya r.) və s.
Ìndìkì Ermənìstan
ərazìsìndə toponìmlərìn bìr hìssəsìnì də Azərbaycan
dìlìndə ìþlənən bìtkì adlarýndan formalaþan fìtotoponìmlər
təþkìl edìr. Məs., Güllücə(Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən
Vardenes), Söyüdlü (Anì r. 2.lll.1940-cý ìldən Sarnaxìyur), Dərəçìçək
(Axta r. 25.l.1978-cì ìldən Dzaxkadzor), Almalýq (Qafan r.), Yarpýzlý
(Basarkeçər r. 25.V.1967-cì ìldən Açavan) və s. 61
Ìndìkì Ermənìstan
ərazìsì Rusìya C.Qafqazý ìþðal edənədək 15 mahaldan ìbarətÌrəvan
xanlýðýnýn ərazìsì ìdì. Xanlýðýn mahallarýnýn adlarý və hər
mahalaməxsus kəndlərìn sayý belə ìdì: Qýrxbulaq mahalý - 22
kənd, Zəngìbasar mahalý - 26 kənd, Qarnìbasar mahalý - 52 kənd,
Vedìbasar mahalý - 21 kənd, Þərur mahalý - 50 kənd, Sürməlì
mahalý - 49 kənd, Dərəkənd-Parçenìs mahalý - 55 kənd,
Saadlý mahalý - 9 kənd, Talìn mahalý - 20 kənd, Seyìdlì-Axsaqlý
mahalý -20 kənd, Sərdarabad mahalý - 22 kənd, Kərbìbasar
mahalý - 40 kənd, Aparan mahalý - 39 kənd, Dərəçìçək
mahalý - 37 kənd və Göyçə mahalý - 59 kənd. 62
Bütün
yuxarýda göstərìlənlər və hətta dìgər əcnəbì
səyyah və tarìxçìlərlə yanaþý ermənì müəllìflərìnìn
də yazdýðý kìmì, Ermənìstan ərazìsìndə bìr dənə
olsun qədìm ermənì dìlì vasìtəsìlə ìzah olunan toponìm
yoxdur. Lakìn ermənì daþnaklarý zaman-zaman "Böyük Ermənìstan"
xülyasý ìlə xalqýmýza qarþý mìllì genosìd sìyasətì yerìtmìþ, qədìm
türk torpaðý olan ìndìkì Ermənìstanda əskì tarìxə malìk coðrafì
adlarý müntəzəm olaraq dəyìþdìrmìþlər.
Ìndìkì Ermənìstan
ərzìndə cüz`ì də olsa ìlk addəyìþmə əməlìyyatý
XlX əsrìn ìlk rübündə aparýlmýþdýr. Belə kì, Ìrəvaný
Erìvanla (1828), Gümrünü Aleksandropolla (1840), Kəvərì Nor-Bayazìdlə
(1837) əvəz etdìlər. 63
Çar Rusìyasý
dövründə buraxýlan xərìtələrdə və statìstìk mə`lumatlarda
yaþayýþ məntəqələrìnìn türk adlarý olduðu kìmì
saxlanýlýrdý. Ermənìstanda Sovet hakìmìyyətì dövründə ìlk rəsmì
addəyìþmə əməlìyyatý 1935-cì ìlədək hökumətìn
qərarý ìlə həyata keçìrìlmìþdì. Addəyìþmə əməlìyyatý
Ermənìstan SSR Alì Sovetìnìn fərmaný ìlə ìlk dəfə
1935-cì ìldə həyata keçìrìlmìþdìr. Daha sonralar 1938-1939, 1940,
1946, 1950, 1957, 1962, 1967, 1969, 1977-1978,1980-cì ìllərdə adlar dəyìþdìrìlmìþdìr.
1935-1973-cü ìllərdə 465, 1991-cì ìlavqustun 9-da 97 azərbaycanlý
kənd adlarý ləðv edìldì. Aydýndýr kì, baþqa makrotoponìmlər (ìrì
relyef adlarý və su mənbələrì adlarý) və mìkrotoponìmlər
(məhəllì yer adlarý) da məhv olmuþdur. Bu proses 60-cý ìllərìn
ll yarýsýndan Hovannes Baqdasaryan adlý mìllətçìnìn Ermənìstan SSR AS
RH sədrìnìn 1-cì müavìnì seçìldìyì vaxtlardan daha genìþ kampanìyaya
çevrìlmìþdìr. Ermənìstan KP MK-nýn 2-cì katìbì vəzìfəsìndən
mìllətçì kìmì uzaqlaþdýrýlan H.Baqdasaryanýn respublìkanýn mədənìyyət
nazìrì tə`yìn edìlməsì, sonra ìsə AS RH-nìn sədrì seçìlməsì
bìr daha onu təsdìqləyìr kì, Ermənìstan SSRÌ-nìn tərkìbìndə
ìkəndə Ermənìstan rəhbərlìyìndə kìmlərìn
olmasýndan asýlý olmayaraq daþnaksütyun ìdeyalarý ìqtìdar ìdeyalarý kìmì qəbul
edìlìb və ən qatý mìllətçìlərìnantìazərbaycan fəalìyyətìnə
genìþ þəraìt yaradýlmýþdýr. 64
Təkcə
1935-cì ìldən 1988-cì ìlìn aqustuna qədər müddət ərzìndə
respublìka AS-nìn müxtəlìf fərmanlarý ìlə Ermənìstanda olan
994 yaþayýþ məntəqəsìndən 517 azərbaycanlý yaþayýþ məntəqəsìnìn
adý dəyìþdìrìlmìþdìr. 65
Ermənìstandan
azərbaycanlýlarýn deportasìyasý ìlə yanaþý yaþayýþ məntəqələrìnìn
adlarýnýn dəyìþdìrìlməsì, təhsìl və mədənìyyət
ocaqlarýnýn baðlanmasý,rayonlarýn bìrləþməsì əməlìyyatý
aparýlmýþdýr. Təkcə 1947-1953-cü ìllərdə 60 yaþayýþ məntəqəsìnìn
adlarý dəyìþdìrìlmìþdìr. Ermənìstan SSR AS-nìn 19 sentyabr 1950-cì ìl
tarìxlì fərmaný ìlə aþaðýdaký dəmìryol stansìyalarýnýn adlarý dəyìþdìrìlmìþdìr:
Kolagìrən
- Tumanyan, Hamamlý - Spìtak, Ortakìlsə - Maìsyan, Qumardaþ -Vardakar,
Arpaçay - Axuryan, Qaraqula - Gedap, Ələyəz - Araqats, Boðudlu -
Artenì, Qaraburun - Qarmraþen, Qamýþlý - Sovetaþen, Uluxanlý - Masìs,Ìmanþahlý
- Mxçyan, Qəmərlì - Artaþat, Þìrazlý - Ayqavan . 1951-cì ìl
martýn19-da verìlən fərmanlarla Dìlìcan rayonu Ìcevanla, Əzìzbəyov
rayonu Mìkoyan rayonu ìlə, Ələyəz rayonu Abaranla,
Qarabaðlar rayonu Vedì ìlə, Qukasyan rayonu Amasìya ìlə bìrləþdìrìlmìþdìr.
Kadr məsələlərì həll edìldìkdən sonra bə`zì
rayonlarý sonralar yenìdən ayýrmýþdýlar.
Ermənìstanda
köçürmə aksìyasýný həyata keçìrdìkdən sonra türkdìllì əhalìnìn
azallmasýný əsas götürərək rayon və respublìka səvìyyəlì
türkdìllì kadrlarý ermənìlərlə əvəz etməyə
baþlamýþlar. Qarabaðlar, Vedì, Zəngìbasar, Krasnoselo rayonlarýnýn partìya
komìtələrìnìn bìrìncì katìblərì, dìgər 10 rayonda ìsə
ìkìncì və üçüncü katìblərì dəyìþdìrìlərək yerlərìnə
ermənìlər tə`yìnedìldìlər. 66
Addəyìþmə
əməlìyyatý əsasən aþaðýdaký qaydada aparýlmýþdýr:
1. Ìlk növbədə
türklərìn soykökü, onun tarìxì keçmìþì ìlə baðlý yaþayýþ məskənlərìnìn
adlarýnýn dəyìþdìrìlməsìnə xüsusì dìqqət yetìrìlmìþdìr. Məs.:
Aþaðý Türkmənlì - Lusaqyuð (Eçmìədzìn), Qorçulu - Mrqaþad
(Hoktemberyan), Sərdarabad - Hoktember (Hoktemberyan), Bayandur - Vaðadur
(Gorus), Þìrvancýq - Lernakert (Artìk).
2. Bìr çox yaþayýþ
məskənlərìnìn adlarý ermənìcəyə hərfì tərcümə
edìlmìþdìr. Məs., Armudlu Tandzut (Hoktemberyan), Göl - Lìçk (Martunì),
Qaradaþ - Sevkar (Ìcevan).
3. Bə`zì
yaþayaþ məskənlərìnìn adlarý sovet həyat tərzìnə
uyðun, "beynəlmìləlçìlìk" pərdəsì altýnda dəyìþdìrìlmìþdìr.
Məs., Qaraqýþlaq - Dostluq (Masìs), Sultanabad _ Þurabad (Amasìya), Aþaðý
Necìlì - Sayat-Nova (Masìs). Bu proses bə`zì ermənì yaþayýþ məskənlərìnìn
adlarýnýn müasìrləþdìrìlməsì ìlə yanaþý aparýlmýþdýr.
4. Türk mənþəlì
tarìxì-coðrafì adlarýn bìr hìssəsì "köhnə zamanýn
qalýðýdýr" adý ìlə dəyìþdìrìlərək Azərbaycan
dìlìndə səslənən yenì adlarla əvəz edìlmìþ və
öz "dostlarýna" "canýyananlýqlarýný" bìldìrmìþlər. Məs.,
Aysəsì - Qýzýlgül (Yeðeqnadzor), Böyük Qaraqoyunlu - Əzìzlì (Basarkeçər),
Bulaqlý - Həbìlkənd (Masìs), Ìtqýran - Gülüstan (Əzìzbəyov).
5. Yaþayýþ məskənlərìnìn
adlarýnýn bìr qìsmì ìsə cüz`ì dəyìþìklìklə ona oxþar, lakìn ermənìləþdìrìlmìþ
adla əvəz edìlmìþdìr. Məs., Dərabbas - Darbas (Sìsìan), Ələyəz
- Araqats (Talìn), Ərəvus - Aravìs (Sìsìan), Çýrpýlý - Crapì (Anì),
Gabud - Kapuyt (Əzìzbəyov).
6. Azərbaycan
mənþəlì coðrafì adlarýn bìr hìssəsìnìn ìsə ya bìrìncì, ya
da ìkìncì tərəfìnì ìxtìsar edərək, türkçülük ìzìnì ìtìrmək
ìstəmìþlər. Məs., Alaçýq qaya - Alaçýq (Dìlìcan þ.), Baþ Gərnì
- Gərnì (Abovyan), Böyük Vedì - Vedì (Ararat), Ellər oyuðu - Ellər
(Amasìya).
7. Önündə
"yuxarý", "aþaðý", "böyük", "kìçìk"
sözlərì gələn türk mənþəlìyaþayýþ məntəqəlrìnìn
adlarýnda bu sözlər ermənìcə, yə`nì müvafìq
olaraq"verìn" "nerkìn", "mets", "pokr"
þəklìnə salýnmýþdýr. Bununla da təəssüratyaratmaða
çalýþýrlar kì, guya dəyìþdìrìlən adlar ermənì mənþəlìdìr.
Məs., Verìn Zoðalý - Axpradzor (Vardanes), Nerkìn Zeyvə - Hartaþen
(Eçmìədzìn), Mets Kəpənəkçì - Musaelyan (Axuryan), Pokr
Þìþtəpə - Pokr Sepasar (Qukasyan).
8. 1935-cì
ìlə qədər Ermənìstanda türk mənþəlì yaþayýþ məskənlərìnìn
adlarý AS-ìn fərmaný olmadan dəyìþdìrìlmìþdìr. Məs., Bəbìrlì
-Bartsaraþen (Anì), Dəymədaðlý - Þrvenante (Qafan), Tovuzqala - Berd
(Þəmþəddìn), Þìrabad - Parakar (Eçmìədzìn). Onu da qeyd etmək
lazýmdýr kì, hər dəfə Alì Sovetìn fərmaný ìlə yaþayýþ
məskənlərìnìn adlarý dəyìþdìrìlməklə yanaþý, kəndlərì
bìrləþdìrmək adý altýnda yüzlərlə türk kəndlərìnìn
adlarý Ermənìstanýn yaþayýþ məntəqələrìnìn
sìyahýsýndan sìlìnmìþdìr. Məs., 5 fevral 1978-cì ìl fərmaný ìlə
Aþaðý Kìlsə (Quqark), Aðtala (Kamo), Rəhìmabad (Masìs), Qamýþlýq
(Vardenìs) kəndlərìnìn adlarý sìyahýdan çýxarýlmýþdýr. Və yaxud
da nəþr olunmuþ hər hansýsa ədəbìyyatda türk mənþəlì
yaþayýþ məskənlərìnìn adlarý qəsdən təhrìfedìlərək
elə əcaìb hala salýnmýþdýr kì, o sözlərì anlamaq mümkün olmasýn.
67
Sonuncu addəyìþmə
əməlìyyatý ìsə 1991-cì ìl avqustun 9-da Ermənìstan
Respublìkasýnýn prezìdentì Levon Ter-Petrosyan tərəfìndən həyata
keçìrìldì. Həmdə o gün Ermənìstanda sonuncu azərbaycanlý kəndì
- Nüvədì ìþðal edìldì və əhalìsì güc-bəla ìlə
canlarýný ermənì vəhþìlərìnìn caynaðýndan xìlas etdì.
Ümumìyyətlə,
son 200 ìldə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndən 2 mìndən
artýq azərbaycanlýlar yaþayan məskənlər müxtəlìf
yollarla - rəsmì köçürülmə, sìlah gücünə qovulmaqla, soyqýrým
törətməklə, kəndlərì yandýrýb xaraba qoymaqla
sìyahýdan sìlìnmìþdìr.
1979-cu ìlìn
mə`lumatýna görə, Ermənìstanda 37 ìnzìbatì kənd rayonu, 24
þəhər, 33 þəhər tìplì qəsəbə vardýr. Bütün
bu yer adlarýnýn hamasý türk mənþəlìdìr və bunlar müxtəlìf
dövrlərdə fərmanlarla ermənìləþdìrìlmìþdìr. 68