l fəsìl


Qərbì Azərbaycan deportasìyaya mə`ruz qalmýþ azərbaycanlýlarýn etnìktorpaðýdýr.

 

Hər bìr xalqýn təþəkkülü tarìx boyu davam etmìþ arassýkəsìlməz etnìk prosesìn nətìcəsìdìr. Etnìk prosesìn komponentlərì qəbìlələr, tayfalar, xalqlar və mìllətlər, ümumən etnoslardýr. Təbììdìr kì, bu və ya dìgər ərazìdə hər hansý bìr mìllət, etnos yaþayýrsa, deməlì o ərazìlərdəkì yer-yurd adlarý da məhz həmìn etnosun adý ìlə baðlý olacaqdýr. Bu baxýmdan da Qərbì Azərbaycanda - ìndìkì Ermənìstan adlanan ərazìdə demək olar kì, bütün oronìmlər (dað, dərə, düzənlìk adlarý), oykonìmlər (yaþayýþ məntəqələrì), hìdronìmlər (çay və göl adlarý), bìr sözlə toponìmlərìn hamýsý türk mənþəlìdìr. Bu da onu göstərìr kì, qədìmdən bu ərazì Azərbaycanýn tərkìb hìssəsì olmuþ və burada yaþayan əhalì türksoylu olmuþdur.

 

Ermənìstan ərazìsìndə qədìm türk mənþəlì yer adlarý və orada yaþayan tayfalar haqqýnda danýþmazdan əvvəl, ümumìyyətlə ermənìlər və "Ermənìstan" anlayýþý barədə qýsa mə`lumat vermək lazýmdýr. Azərbaycan dìlìndə "Ermənìstan" sözü 1921-cì ìldə Sovet Rusìyasýnýn Ìrəvan qubernìyasý ərazìsìndə təþkìl etdìyì dövlətìn (və ölkənìn) adýdýr. Ondan əvvəl "Ermənìstan" adý mə`lum deyìl. 2

 

"Ermənìstan" adýnýn kökünü Azərbaycan dìlìndə "ermənì" etnonìmì təþkìl edìr. Lakìn tarìxən "ermənì" etnonìmì ermənìlərìn özünüadlandýrmasý olan "hay"etnonìmì ìlə üst-üstə düþmür. Haylar Ərmənìyyədə - ìndìkì Ermənìstanərazìsìndə heç vaxt etnìk çoxluq təþkìl etməmìþdìr. Ermənìlərìn Ermənìstanadlandýrdýqlarý "Hayastan" adý XX əsrìn 20-cì ìllərìndə yaranmýþdýr. 3

 

Tarìxþünaslýqda qəbul olunmuþdur kì, ermənìlərìn əcdadlarý e.ə. Xll-Vll əsrlər arasýnda Balkan yarýmadasýndan gələrək Kìçìk Asìyanýn þərqìndə, e.ə. XlV əsrdən mə`lum olan Hayasa və Arm əyalətìndə məskunlaþdýlar. E.ə. lX əsrdə Þərqì Anadoluda - Van gölünün ətraf ərazìsìndə yaranmýþ Urartu çarlýðýnýn hökmdarý bu ìkì əyalətì də ìþðal etmìþdìr. Onlar Arm əyalətìnìn adýna məkan bìldìrən "enì" þəkìlçìsìnì əlavə edərək onu Armenì adlandýrmýþdýlar. Ermənìlərìn "hay" və "ermənì" etnìk adlarý həmìn Hayasa və Armenì əyalətìnìn adlarý ìləbaðlýdýr. 4

 

Urartulularý ermənìlərìn əcdadý hesab edən bə`zì ermənì və ermənìpərəstalìmlərìn əksìnə olaraq, Fransua Lenorman yazýr: "Urartu dìlì və xalqý ìlə ermənì dìlì və xalqýnýn heç bìr qohumluðu yoxdur. Ermənìlər Urartuya e.ə. Vl əsrdə gəlmìþlər. Urartululardan bəhs edən mìxì yazýlar ìsə e.ə.lX əsrə aìddìr. Aydýndýr kì, bu yazýlarýn ermənìlərdən bəhs etdìyìnì güman edənlər böyük səhvə yol verìrlər: çünkì mìxì yazýlar ermənìlərìn gəlìþìndən azý üç əsr əvvəl yazýlmýþdýr və buna görə onlardan bəhs edə bìlməzdì". Lenormana görə, ermənìlər ururtulu adýna nahaq yìyələnìrlər və keçmìþ "Böyük Ermənìstan"ý özlərìnìn ìbtìdaì vətənì sayýrlar. 5

 

E.ə. lV əsrdə Makedonìyalý Ìsgəndər Əhmənìlər dövlətìnə son qoyduqdan sonra həmìn dövlətə mənsub ərazìlər, o cümlədən Armìnì (yə`nì keçmìþ Urartunun ərazìsì) də onun ìmperìyasýna qatýldý. Ìsgəndər öldükdən sonra onun ìmperìyasý cərkərdələrì arasýnda parçalandý. Yaxýn və Orta Þərq (Kìçìk Asìyada Armìnì daxìl olmaqla) sərkərdə Selevkə çatdý. Selevkìlər xanədanýndan lll Antìox (e.ə. 209-193) mənþəcə türk Artaþ (əslì Ərtaþ) adlý bìr sərkərdənì Armìnìyə canìþìn (strateq) tə`yìn etmìþdì. E.ə. 190-cý ìldə Roma dövlətì Selevkìlər dövlətìnə son qoyduqda Artaþ e.ə. 189-cu ìldə özünü müstəqìl e`lan etdì vəìþðalçýlýða keçərək qonþu dövlətlərdən əyalətlər qopartdý, beləlìklətarìxþünaslýqda "Böyük Armìnì" adlanan dövlət yaratdý.

Ermənì tarìxçìlərìnìn ìrəlì atdýqlarý ìkìncì böyük uydurma elə bu hadìsə ìlə əlaqədardýr. Onlar Artaþesì (bu ad türkcə Artaþ þəxs adýndan və qədìm yunan dìlìndə bìr qayda olaraq þəxs adýnýn sonuna əlavə olunan - "es" adlýq hal þəkìlçìsìndən ìbarətdìr) etnìk mənsubìyyətcə Hay, Artaþýn yaratdýðý dövlətì ìsə haylarýn qurumu hesab edìrdìlər. Halbukì "Böyük Armìnì" dövlətìndə haylarýn yaþadýqlarý qədìm Hayasa və Armìnì əyalətìndə ermənìlər çox azlýq təþkìledìrdìlər. Bu ərazìlərìn əsas əhalìsì hələ Urartu dövlətì (e.ə.lX-Vll əsrlər) vaxtýnda ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaþamýþ türkdìllì tayfalardan, həm də e.ə. Vlll-Vll əsrlərdə ìndìkì Ermənìstanda məskunlaþmýþ türkdìllì kəmərlərdən və saklardan ìbarət ìdì. Artaþýn özü də ehtìmal kì, mənþəcə sak ìdì, çünkì saklar həm də Armìnìdə (Þ.Anadoluda) məskunlaþmýþlar. Artaþ ìndìkì Ermənìstan ərazìsìnì də ìþðal etmìþdì və bu ərazìnìn "Armìnì" adlanmasý da bu hadìsə ìlə əlaqədardýr. Deyìlənlərdən göründüyü kìmì, Armìnì dövlətì, yə`nì "Böyük Armìnì" haylarýn sìyasì qurumu deyìldì, elə buna görə də ìndìkì Ermənìstan ərazìsì haylarýn yaþadýqlarý "ata-baba" torpaðý ola bìlməzdì. E.ə. l əsrìn ortalarýnda "Böyük Armìnì" daðýldý və qonþu ölkələrdən zorla qoparýlmýþ əyalətlər gerì alýndý. 6

 

Azərbaycanýn qərb regìonlarýna ermənìlərìn göz dìkməsì və bu ərazìlərì mənìmsəməsìnìn tarìxì köklərì daha qədìmdìr.

 

Urartu çarlarýnýn e.ə. Vll əsrdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìnə çoxlu qarətçì hərbì səfərlərì olmuþdur. 7

 

Q. Azərbaycana ermənìlərìn gəlməsì də məhz bu hadìsə ìlə baðlýdýr.

E.ə. l əsrdən e`tìbarən Q.Azərbaycan torpaqlarý ardýcýl olaraq Armenìyanýn - ermənìlərìn ìþðallarýna mə`ruz qalmýþdýr. 8

 

Ermənìlərìn torpaq ìddìasý ən`ənəsì bu dövrdən e`tìbarən getdìkcə güclənìr, "Böyük Ermənìstan" saxta coðrafì anlayýþý yaranýr və Azərbaycanýn Xəzərdənìzìnə qədərkì torpaqlarýnýn ìddìasý meydana gəlìr.

 

Ermənìstan əvvəlcə fraslarýn, parfìyalýlarýn, romalýlarýn, Vll əsrdənərəblərìn, Xl əsrdən baþlayaraq XlX əsrìn əvvəllərìnədək Türkìyə və Ìranýn hakìmìyyətì altýnda olmuþdur. Hələ X əsrdə Rusìyanýn hakìm qüvvələrì Xəzər dənìzì sahìllərì boyu torpaqlara böyük maraq göstərmìþlər.

 

Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana qarþý bu sìyasət XVlll əsrdən baþlayaraq xüsüsìlə güclənmìþdìr. l Pytor Qafqazda planlarýný həyata keçìrmək üçün yerlì əhalì arasýnda özünə dayaq axtarýrdý. O, bu dayaðý ermənìlərìn sayəsìndə əldə etdì. l Pyotr ermənì xalqýný öz hìmayəsìnə almaq haqqýnda 1724-cü ìl 10 noyabr tarìxlì fərmaný ìmzaladý. ll Yekaterìna da 1768-cì ìldə ermənìlərì Rusìyanýn hìmayəsìnə almaq haqqýnda fərman vermìþdìr.

 

Q.Azərbaycanýn ermənìlərìn deyìl, məhz azərbaycanlýlarýn vətənì olmasý faktlarý həm qədìm, həm də ìlk orta yüzìllìk və orta yüzìllìk qaynaqlarýnda da genìþ qeyd olunur. Ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə saxlanan müsəlman epìqrafìk abìdələrì də bunu təsdìq edìr.

 

Əmìr Səìdìn vaxtýnda Ìrəvan burada hökmranlýq edən türk (azərbaycanlý) əmìrlərìnìn ìqamətgahý və ìnzìbatì mərkəzì ìdì. Hələ XlV yüzìllìyìn sonunda Əmìr Səìdìn hakìmìyyətì altýnda bìrləþən türkdìllì tayfalar, sonralar Səìdìn tayfasý adý ìlə tanýnmaða baþladýlar. Təqrìbən elə bu vaxtlardan Sürməlìdüzənlìyìndəkì Araz dərəsì və ona yaxýn olan ərazì Səìdìn Çuxuru adlanmaða baþladý. Bu haqda ìlk mə`lum toponìmə (Üçkìlsə - Vaqarþapat) 1428-cì ìldə yazýlmýþ ərəb dìllì bìr sənəddə rast gəlìnìr. Beləlìklə, Ìrəvan Çuxurunun Çuxur-Sə`d adlandýrýlmasý Əmìr Səìdìn dövrünə - XlV yüzìllìyìn sonuna təsadüf etməsì þübhəsìzdìr.

 

Göründüyü kìmì, XV əsrìn l yarýsýnda ìndìkìErmənìstan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətìnìn tərkìbìndə ìdì. Burada azərbaycanlýlarýn çoxlu mülklərì vardý. XV əsrìn ll yarýsýndan e`tìbarən Eçmìədzìn kìlsəsì həmìn mülklərì müxtəlìf yollarla azərbaycanlýlardan almaða baþlayýr.9

 

Tarìxì sənədlərdə orta əsrlərdə bu ərazìdə ermənì dövlətlərìnìn, ermənì ìdarə sìstemìnìn mövcudluðu barədə heç nə qeydə alýnmamýþdýr. Əksìnə, Azərbaycan dövlət baþçýlarýnýn mübarìzə səhnələrì təsvìr edìlìr - 1499-cu ìlìn mayýnda Aðqoyunlu Muradýn qardaþý Məhəmməd Mìrzə Vedìbasarýn Əzìz kəndìndə Aðqoyunlu Əbìh Sultana qarþý döyüþdə ona cìddì zərbə vurmasý və həmìn ìldə TəbrìzdəAðqoyunlu taxtýna çýxmasý barədə Ì.P.Petruþevskìnìn ìlk qaynaða ìstìnad edərək qeydì vardýr. 10

 

Ərzìncan səfərì ərəfəsìndə, 1500-cü ìlìn yazýnda Ìsmayýl Ərçìvandan Göyçə gölünün cənub sahìlìnə gəldì. Ìbrahìm Amìnìn mə`lumatýna görə, bu vìlayətdən Ìsmayýlýn qoþununda ərəþlì və zülqədərlì tayfalarý vardý. Çuxur-Sə`dì aþaraq Ìsmayýl Doqquz Ulan adlý yerə gəldì. 11

 

Bu faktlar onu göstərìr kì, bu ərazì Azərbaycanýn ìdì, onu Azərbaycan dövlətlərì ìdarə edìrdì və burada sosìal-ìqtìsadì ìnkìþaf üçün münbìt þəraìt vardý.

 

Ermənì və farsdìllì qaynaqlar göstərìr kì, XVll-XVlll əsrlərdə ìndìkìErmənìstanda Azərbaycan feodlallarýnýn torpaq mülkìyyətì yaranýr və ìnkìþaf edìrdì. Nadìr þahýn ölümündən sonra (1747) Azərbaycan xanlýqlarý dövründə Ìrəvan mahalýný Hüseynəlì xan ìdarə edìrdì.

 

Burada azərbaycanlýlarýn əksərìyyət təþkìl etdìyìnì sübuta yetìrən daha bìr fakt, 1410-cu ìldən 1828-cì ìlədək Ìrəvan xanlýðýný ìdarə edən 49 nəfərtürk-azərbaycanlýnýn adýnýn Hovhannes Þahxatunanýn tərtìb etdìyì sìyahýda öz əksìnì tapmasýdýr. 12

 

Ìrəvan xanlýðý da daxìl olmaqla ìndì Ermənìstan adlanan ərazìnìn mìn ìllər boyu azərbaycanlýlarýn doðma tarìxì-etnìk torpaqlarý olmasýný xalqýmýza məxsus tarìxì-mədənì abìdələrìmìz, tarìxì mə`xəzlər da aydýn sübut edìr.

 

Təəssüf kì, Qərbì Azərbaycan (Ermənìstan) və Ìrəvanýn qədìm tarìxì haqqýnda əldə olunan mə`lumat çox azdýr. Buna səbəb ìranlýlarla osmanlýlar arasýnda fasìlələrlə 366 ìl davam edən müharìbələr, þəhərìn 14 dəfə əldən-ələ keçməsì və nəhayət, 1679-cu ìl 4 ìyun zəlzələsì nətìcəsìndə onun yerlə-yeksanolmasýdýr. 13

 

Ermənìstanýn bütün tarìxì abìdələrì, toponìmlərì, omonìmlərì sübut edìr kì,azərbaycanlýlar mìn ìllər boyu bu ərazìnìn əsas məskunlarý olmuþlar. 1655-cì ìldə Ìrəvana gəlmìþ fransýz Jan Batìst Tavernìyenìn əsərìnìn bìrìncì cìldìndə qeyd edìlìr kì, þəhər qalasýnda yalnýz müsəlmanlar yaþayýr. On səkkìz ìlsonra, yə`nì 1673-cü ìldə burada olmuþ fransýz səyyahý Jan Þarden yazýr kì,Ìrəvan qalasýný özlüyündə kìçìk bìr þəhər hesab etmək olar. Qalada 800 ev var. Burada yaþayanlar "yalnýz farslardýr". 14

 

Deməlì, qalanýn sakìnlərì bìrìncì səyyaha görə "müsəlmanlar", ìkìncì səyyaha görə ìsə "farslardýr". Yəqìn kì, ozamanlar bu ərazìlər Ìran dövlətìnə daxìl olduðu üçün əhalìnìn mìllìmənsubìyyətìnì nəzərə almadan hamýsýný "fars" adlandýrmýþlar. Əslìndə ìsə bunlar azərbaycanlý türklər ìdìlər.

Þarden daha sonra yazýr: "Þəhər torpaðýný cənub-qərbdən axan Qýrxbulaq və þìmal-qərbdən axan Zəngì çaylarý suvarýr. Sərdarýn sarayý çox gözəl, möhtəþəm bìr ìmarətdìr. Mìn addým o yanda bìr qala bürcü ucalýr, ona burada "Keçì qalasý" deyìrlər...". 15

 

Burdan təbìì bìr sual ortaya çýxýr. Əgər ərazìnìn əsìl sakìnlərì farslardýrsa, çaylarýn adýný nìyə "Qýrxbulaq", "Zəngì" qoyublar? Qalaný ìsə"Keçì qalasý" adlandýrýblar?

 

Tavìrnìyen və Þardendən sonra Avropa səyyahlarýndan ìtalyan Cemellì (1694), Ìranda Ìngìltərə səfìrlìyìnìn katìbì olmuþ Ceyms Morìyen (1813), yenə ìngìlìs Ker-Perter (1817), Dübüa de Monpero (1848), P.Kameron, Lìnç, Dübüa, M.Vaqner və baþqalarý da yüksək sənətkarlýqla ìnþa edìlmìþ, zövq oxþayan me`marlýq abìdələrììlə zəngìn olan Ìrəvan qalasýný, Xan sarayýný, onun "Þüþəbəndì" adý ìlə tanýnmýþ güzgülü salonunu, qaladaký mìn bìr bəzəklì məscìdlərì, hovuz və hamamlarý, Zəngìçayýnadək enìb gedən mərmər pìlləkənlì yeraltý yolu, qala ətrafýnda - þəhərdəkììmarətlərì, karvansara və meydanlarý müstəsna heyranlýqa təsvìr etmìþlər.Amma yenə də Ìran hökmdarlarý tabelìyìndə olan ərazìnì Ìran torpaðý, bu torpaqda yaþayan əhalìnì ìranlý, fars kìmì qələmə vermək "prìnsìpìndən" kənara çýxabìlməmìþlər.

 

Yuxarýda adlarý çəkìlən səyyahlarýn, həmçìnìn Avqust fon Haqsthauzenìn, habelə Ì.Þopenìn, Uvarovanýn və Ìrəvan haqqýnda söz-söhbət açmýþ baþqa səyyah və tədqìqatçýlarýn əsərlərìndə gətìrìlən toponìmlər - aþaðýdaký yer adlarý tarìxì keçmìþìmìzìn, özümüzün, dìlìmìzìn təsvìrì və təsdìqìdìr: Þìləçì, Sabunçu,Boyaqçý, Toxmaq, Təpəbaþý, Dəmìrbulaq, Baðçalar, Yoncalýq və Börkçülər(məhəllələr), Gürcü, Culfa, Sərdar, Taðlý, Sulu, Susuz, Hacý Əlì (karvansaralar), Dəmìrbulaq, Qýrxbulaq, Dəlməbulaq, Sərdar (bulaqlar), Gedərçay, Qýrxbulaq, Zəngì (çaylar), Dərə baðý, Dəlmə baðý, Dəmìrbulaq, Dərəkənd, Þəhər və Abbas (baðlar), Məscìd meydaný, Göy məscìd, Zal xan meydaný, Fəhlə meydaný, Böyük meydan, Þəhər meydaný, Qala məscìdì, Hacý bəyìm məscìdì, Zal xan məscìdì,Güllüklü məscìd, Günbəzlì məscìd, Þəhər məscìdì, Novruzəlì məscìdì, Hüseynəlì məscìdì, Qanlý təpə, Üçtəpə, Qýzýl təpə... 16

 

Ìrəvanýn məhəllələrì, bulaqlarý, çaylarý, baðlarý, dað və təpələrì ìndì də el arasýnda (bìr qìsmì ìsə rəsmì sənədlərdə) öz adlarýný qoruyub saxlamýþdýr. Xanlýðýn ərazìsì, sərhədlərì haqqýnda söhbət açýlan bütün əsərlərdə, hətta dərslìklərdə yer adlarý bu qaydada verìlmìþdìr: Arpa çayýndan Qýzýl kìlsə kəndìnədək... - Hacý Bayraməlì kəndìndən Qəbìr daðadək... Koroðlu daðýndan Arazboyu Naxçývanadək, Þəruradək... 17

 

Ìrəvanýn dövrümüzədək gəlìb çatmayan me`marlýq və təsvìrì sənət örnəklərìhaqqýnda mə`lumatlarýn çoxu da 1679-cu ìl zəlzələsìndən sonraký ìllərə addìr. Kərpìcdən və daþdan zövqlə bìna edìlmìþ þəbəkəlì, taðlý, dördkünc karvansaralar öz orìjìnallýðý və üslub zəngìnlìyì, bol-bol su çìləyən qəþəng fəvvarələrì və ümumì me`marlýq quruluþu ìlə hamýný valeh etmìþ, þəhərìn həm möhtəþəm, həmdə ən gözəl tìkìlìlərì sayýlmýþdýr. Gürcü karvansarasýnýn 78, Culfa və Sərdarkarvansaralarýnýn hərəsìndən 39, Taðlý, Sulu və Susuz karvansaralarýn üçünün bìrlìkdə 74, Hacý Əlì karvansarasýnýn ìsə 40 dükaný olmuþdur. J.Þarden xan sarayýndan 500 addým o tərəfdə boylanan karvansaraný "ən gözəl bìr ìmarət kìmì" qələmə alaraq yazmýþdýr kì, 800 addýmlýq gìrìþ yolu boyunca dükanlar düzülmüþ bu bìnanýn ìçìndə ìrìlì-xýrdalý daha üç tìkìlì, yanýnda gözəl bìr məscìd və ìkì qəhvəxana vardýr. 18

 

Þəhərìn o zamanký me`marlýq sìmasýna Ìrəvan qalasý xüsusì rövnəq vermìþdìr.Öz dövrünün yüksək me`marlýq - bədìì sənətkarlýq nümunələrì olan qala, onun üfüqlərə dìrəklənmìþ 50-60 bürcü, qala ìçìndəkì saray, güzgülü salon, bəzəklì gəlìnə bənzəyən qoþa-qoþa məscìdlər, ìkì-üç mərtəbəlì bìnalar, yüksək zövqlə tìkìlmìþ kìþì və qadýn hamamlarý, uzunluðu 15, enì 5 sajìn, dərìnlìyì 3 arþýn olan mərmər hovuz, bəzəklì "Təbrìz qapýsý", ornament motìvlərì, gül-çìçəkrəsmlərì, portret təsvìrlərì, orìjnal me`marlýq quruluþu və tərtìbat zəngìnlìyì ìlə yuxarýda adlarý çəkìlən Avropa səyyahlarýnýn hamýsýný, həmçìnìn yazýçý A.S.Qrìboyedovu, rəssamlar V.Maþkovu və Q.Qaqarìnì heyran qoyub valehetmìþdìr. 19

 

Xan sarayýnýn güzgülü salonu, Qala məscìdìnìn və hovuzunun doyumsuz görkəmìndən ìlhamla söhbət açan Lìnçìn təsvìrìnə görə, þəbəkəlì taðlarýn saysýz-hesabsýz güzgülərì ətrafa brìlyant kìmì þö`lə saçýrmýþ. Salonun tavaný və dìvarlarý baþdan-baþa bər-bəzəyə qərq olubmuþ. Gül-çìçək, quþ rəsmlərì, kətan üzərìndə yaðlý boya ìlə ìþləndìkdən sonra dìvarlara yapýþdýrýlmýþ zərìf haþìyəlìportretlər (Fətəlì xan, onun oðlu Abbas Mìrzə, Hüseynqulu xan, onun qardaþý Həsən xan, Rüstəm və Zöhrab) təsvìrì sənətìn parlaq nümunələrì kìmì dìqqətì cəlb edìrmìþ.

 

Bütün bunlardan heyrətə gələn səyyahlar, tədqìqatçýlar, yazýçýlar çox təəssüf kì, bu örnəklərì, bu nümunələrì Ìran-fars, Çìn me`marlýðýna aìd etmìþlər. Elə həmìn Lìnçìn dedìyìnə görə, "Xan sarayý ìlə güzgülü salon fars me`marlýðý məktəbìnə xas olan parlaq abìdədìr".M.Þopenìn yazdýðýna görə guya bu, "Çìn me`marlýðý üslubu ìlə ucaldýlmýþ ìmarətdìr". Xan sarayýnda daha çox olmuþ A.S.Qrìboyedov daha uzaqlardan yapýþýb salondaký, tavanlardaký bəzəklərì "yapon bəzəklərì" adlandýrmýþdýr.

 

1647-cü ìldə Çuxur-Sə`d bəylərbəylìyìndə olmuþ türk səyyahý Evlìya Çələbì göstərmìþdìr kì, þəhərdə 10-12 mìn əhalì yaþayýrdý.

 

1670-cì ìldə þəhərdə olmuþ Holland tacìrì Yan Sereys bìldìrìr kì, "Ìrəvanda az mìqdarda yoxsul ermənì yaþayýrdý".

 

T.Þ.Fìlorìon da qalada müsəlman (azərbaycanlý) çoxluðunun yanýnda azacýq ermənì sakìnlərìnìn olduðunu qeyd almýþdýr.

 

Fransýz mìssìonerì Ìzzìut Monye Ìrəvanda olarkən əhalìnì sìyahýya almýþ və yazmýþdýr kì, XVll əsrìn ll yarýsýnda Ìrəvan þəhərìndə yaþayan 4 mìn nəfər əhalìnìn 1000 nəfərì ermənìdìr. 20

 

Akademìk A.Q.Ìoonnìsyan XVlll yüzìllìyìn l yarýsýna aìd qaynaða ìstìnad edərək qeyd edìr kì, "Ìrəvan þəhər əhalìsìnìn dörddə bìr hìssəsìnì ermənìlər təþkìl edìrdìlər, azərbaycanlýlar çoxluq təþkìl edìrdìlər".

 

1701-cì ìl avqustun 8-də Ìrəvanda olmuþ fransýz səyyahý P.Turneforun mə`lumatýna görə, qala qarnìzonu 800 aìlədən və ya 2500 nəfərdən ìbarət ìdì. Pau Luka ìsə burada ermənìlərìn azlýq təþkìl etdìyìnì, 5 mìn nəfər qarnìzon üzvünün yaþadýðýný qeyd edìr və bìldìrìr kì, bunlar yalnýz farslardýr (azərbaycanlýlardýr).

 

Þəhərìn etnìk tərkìbì haqqýnda 1700-cü ìl martýn 10-da Ìrəvana gəlmìþ almansəyyahý Kaspar Þìllìnqer þəhərdə yalnýz azərbaycanlýlarýn, kənarda ìsəermənìlərìn yaþadýðýný bìldìrìr və ermənìlərìn kìlsəyə xìdmətlərì üçünazərbaycanlýlara vergì verdìyìnì qeyd edìr (görünür Eçmìədzìndə). 21

 

1827-cì ìldə burada yaþayan əhalìnìn sayý və mìllì tərkìbì haqqýnda ìlk və nìsbətən dəqìq mə`lumatý bìrìncì dəfə Ì.Þopen vermìþdìr. O, son sərdar zamaný Ìrəvanda 2400 aìlə, 12 mìn nəfərìn yaþadýðýný bìldìrmìþdìr. 1828-cì ìldə þəhər əhalìsìnìn mìllì tərkìbì belə olmuþdur: azərbaycanlýlar - 1807 aìlə, 7331 nəfər; ermənìlər - 567 aìlə, 2379 nəfərdən artýb 4132 nəfər olmuþdur. Buna səbəbìþðaldan sonra azərbaycanlý əhalìnìn þəhərì tərk etməsì və bura Ìran və Türkìyədən ermənì əhalìsìnìn köçürülməsì olmuþdur. Burada 4 xan, 41 bəy və sultan aìləsì (azərbaycanlý), cəmì 8 məlìk və aðalar (ermənì) yaþayýrdý. Þəhərdə 50 axund və molla, cəmì 13 keþìþ var ìdì. 22

 

1827-cì ìldə ruslar Ìrəvan qalasýný alanda burada əhalìnìn 74 faìzìnìazərbaycanlýlar təþkìl edìrdì. Qalan 26 faìzì ìsə "boþa" adlanan xrìstìan qaraçýlardan, assorìlərdən, yezìdì kürdlərìndən və dìgər mìllətlərdən ìbarətìdì. 23

 

1804-1813-cü və 1826-1828-cì ìllər Rusìya-Ìran müharìbəsì Azərbaycantorpaqlarýnýn ìkìyə parçalanmasý və son nətìcədə þìmalda qalan ərazìlərə, o cümlədən Ìrəvan xanlýðý ərazìsìnə ermənìlərìn köçürülüb yerləþdìrìlməsì ìlə nətìcələndì. Həmçìnìn 1828-1829-cu ìllər Rusìya-Türkìyə müharìbəsìndə Türkìyənìn məðlub olmasý, 2 sentyabr tarìxlì Ədìrnə müqavìləsì ermənìlərìn Qafqaza, o cümlədən Azərbaycanýn qərb hìssəsìnə köçürülməsìnì sür`ətləndìrdì.

 

Ümumìyyətlə, Azərbaycan ərazìsìndə ermənìlər ìkì qrupa bölünür: bìrìncì qrupa ermənìləþmìþ albanlar, ìkìncì qrupa ìsə Rusìyanýn təhrìkì ìlə 1828-cì ìldən sonra Ìran və Türkìyədən köçüb gələnlərdìr.

 

Türkmənçay müqavìləsìndən 16 gün sonra Ìranýn ermənìlər yaþayan ərazìlərìndən ermənìlərìn kütləvì surətdə köçürülüb Qərbì Azərbaycanda - Ìrəvan-Naxçývan xanlýqlarýnda, Zəngəzur və Qarabaðda yerləþdìrìlməsìnə baþlandý. Onlar ìlk növbədə müharìbə zamaný boþaldýlmýþ türk kəndlərìndə yerləþdìrìlmìþdìr.

 

1828-cì ìl martýn 20-də l Nìkolay bu müqavìlənì təsdìq etdì, martýn 21-də ìsə ermənì vìlayətìnìn yaradýlmasý haqqýnda fərman ìmazladý. 24

 

1828-cì ìlìn yaz aylarýnda Paskevìçìn baþçýlýðý ìlə Təbrìz, Maku, Xoy, Salmas, Urmìya və Ərdəbìldən 45-50 mìn ermənì Þərqì Ermənìstana köçürüldü. Onun əmrìylə repatrìasìyanýn rəhbərì Peterburqdan çaðýrýlan polkovnìk Lazar (Eqìzar) Lazaryan tə`yìn edìldì. Rus və ermənì hərbì qulluqçularý onun köməkçìlərì seçìldì.

 

Vìlayət ìdarəsìnìn nəzdìndə Köçürmə Komìtəsì yaradýldý. Paskevìçìn göstərìþì ìlə qabaqcadan repatrìasìyanýn qaydalarý rus, ermənì dìlìndə ìþlənìb hazýrlandý, əlaqədar ìdarələrə və mə`murlara göndərìldì.

 

Türkmənçay müqavìləsìndən ìrəlì gələn bu þərtlərə görə fars hìmayəsìndə olan ermənìlərə könüllü surətdə mümkün olan əmlaklarýný götürmək, mümkün olmayanlarý beþ ìl müddətìndə satmaq þərtì ìlə Rusìya hökmranlýðýnýn altýna keçməyə ìcazə verìlìrdì.

 

Repatrìantlar bölüþdürülərkən yerlì ìqlìm þəraìtì, məþðulìyyətlər - sənətkar və tacìrlərìn þəhərdə, əkìn-bìçìnlə məþðul olanlarýn kənddə yerləþdìrìlməsì nəzərdə tutulurdu. Repatrìantlar 6 ìl ərzìndə vergìlərdən, 3 ìl ərzìndə qəza öhdəlìklərìndən azad edìlìr, ən çox ehtìyacý olanlara repatrìasìya ehtìyacý üçün Paskevìçə verìlən 25 mìn rubl (qýzýl çervon hesabý ìlə) məbləðdən maddì kömək ala bìlərdìlər.

 

Yaþayýþ evì tìkməklə məþðul olan repatrìantlara kömək göstərìlməsì nəzərə alýnýrdý.

Bundan sonra təklìf edìlìrdì kì, köçürülmə bìrìncì növbədə Ìrəvan və Naxçývan qəzalarýnda aparýlsýn, köçürmə mütəþəkkìl keçìrìlsìn, karvanlar 150-300 aìlədən təþkìl edìlsìn və rus qoþunlarýnýn nəzarətì altýnda sərhədə qədər təhlükəsìzlìyì qorunsun, repartìantlarýn sayý, məþðulìyyətì, əmlaký haqqýnda vaxtýnda vìlayət ìdarəsìnə xəbər verìlsìn. 25

 

1829-cu ìl Ədìrnə müqavìləsìndən sonra keþìþ Baqratunìnìn baþçýlýðý ìlə Ərzurumdan, qarsdan 90 mìn ermənì Ìrəvana və Qafqazýn baþqa ərazìlərìnəgətìrìldì. 1828-cì ìlìn yazýnda ìsə Qrìboyedovun rəhbərlìyì ìlə 50 mìn ermənì Təbrìzdən, Xoydan və baþqa yerlərdən köçürülüb Qarabaðda, Göyçə mahalýnda yerləþdìrìldì. Buna e`tìraz edən babalarýmýz ìsə cəzalandýlar. 26

 

Onlarý yerləþdìrmək üçün 200.000 desyatìn xəzìnə torpaðý və 2 mln. rubldan artýq məbləðdə xüsusì mülkìyyətdə olan torpaq müsəlmanlardan alýndý. 27

 

Yalnýz 1828-1829-cu ìllərdə təkcə Ìrəvan xanlýðýnýn əvvəllər azərbaycanlýlar yaþayan 208 kəndìndə ermənìlər məskunlaþmýþdý. Bu kəndlərìn ərazìsì 1886-cýìlìn mə`lumatýna görə 410 mìn hektara yaxýn ìdì. Bu rəqəm Ìrəvan xanlýðýnýn Ermənìstan adlanan respublìkaya düþən hìssəsìnìn 29,6 faìzìnì təþkìl edìrdì.Halbukì bu ərazìdə ermənìlər yaþayan kəndlərìn ərazìsì cəmì 3,37 faìz təþkìl edìrdì. 28

 

Yalnýz 1826-1828-cì ìllərdə müharìbə dövründə Ìrəvan xanlýðý ərazìsìndə 420-dən çox kənd daðýdýldý, bìr çox kəndlərìn adlarý tarìx səhìfəsìndən sìlìndì. Bu daðýdýlan, əhalìsì bütövlüklə məhv edìlən və dìdərgìn düþən kəndlər Ìrəvan ìstìqamətìndə hücuma keçən rus qoþunlarýnýn yolu üstə olmuþdur. 29

 

1828-cì ìldə Türkmənçay müqavìləsìnìn ìmzalanmasýndan sonra Ìrəvan və Naxçývan xanlýqlarý ərazìsìndə ermənì vìlayətì təþkìl edìlərkən bu ərazìdəmövcudluðunu saxlayan 1111 kəddən yalnýz 62-də ermənìlər yaþayýrdýlar kì, bu kəndlərì də ermənì kìlsəsì müsəlman mülkədarlarýndan vaxtìlə satýn almýþdý. O dövrdə həmìn ərazìdə 359 müsəlman kəndì xarabazara çevrìlmìþ, əhalìsì Ìran və Türkìyəyə qaçmaða məcburolmuþdu.30

 

Ermənì þovìnìstlərìnìn və Rusìya hakìm daìrələrìnìn mìllì sìyasətìnìn üst-üstə düþməsì və bìrì dìgərìnì tamamlamasý nətìcəsìndə, Ìrəvan xanlýðý ərazìsìnə uyðun gələn Ìrəvan qubernìyasýnýn 5 qəzasýnda yerlì ermənìlərìn sayý 1831-cì ìldəkì 14,3 mìn nəfərdən artýb 1916-cý ìldə 570 mìn nəfərə çatmýþ, təqrìbən 40dəfə artmýþdýr. Bu bölgədə çoxluq təþkìl edən azərbaycanlýlarýn sayý ìsə cəmì 4,6 dəfə artýb 246,6 mìn nəfərə çatmýþdýr.

 

Ìkì dəfə, 1828 və 1854-cü ìllərdə ruslar yerlì ermənìlərìn köməyì ìlə Þ. Anadoluya soxulmuþlar və hər ìkì dəfə də gerì çəkìlìb özlərì ìlə 100 mìn ermənì tərəfdarlarýný Qafqaza aparýb emìqrasìyaya uðradýlan və məhv edìlən türklərìn yurdlarýnda yerləþdìrdìlər.31

 

XlX əsrìn əvvəllərìndə xanlýqlarýn mərkəzì þəhərlərìndə gözə çarpan ermənìlər uzaq ellərdən gəlìb ìmkanlý adamlarýn həm mövsümü (tarla ìþlərìndə ìþləmək üçün), həm də ìlboyu ìþlərìnì yerìnə yetìrmək üçün nökərçìlìk etmìþlər. Ermənì tarìxçìlərì öz tədqìqatlarýnda göstərmìþlər kì, Ìrəvan əhalìsìnì, onlarýntəsərrüfatýný azərbaycanlýlardan olan məþhur paþalar, bəylər, xanlar və zadəganlar ìdarə etmìþlər. Sonralar V.P.Velìçko bu haqda yazmýþdýr: "Ìþðal olunan ərazìlərìn yerlì əhalìsì rìþxəndlə þìkayətlənìb bìzə deyìrdìlər kì,bìzì bìzìm dünənkì nökərlərìmìz olan ermənìlər üçün ìþðal edən ruslar hardadýr? Dövlətì bu yaramaz adamlara vermək üçün vuruþmaða dəyərdìmì? 32

 

1837-cì ìldə Ìrəvana gələn l Nìkolay ermənìlərìn əsasən þəhərìn kənarlarýndaký təpəbaþýnda yerləþməsìndən narazý qalýr və onlarýn þəhərìn mərkəzìndə yerləþdìrìlməsìnì tələb edìr. Həqìqətən də ìmperatorun qərarý söz olaraq qalmýr. 1828-1830-cu ìllərdə köçürülən ermənìlərdən 392 nəfərì köhnə þəhər məhəlləsìndə, 23 nəfərì ìsə Dəmìr bulaq məhəlləsìndə məskunlaþdýrýlýr. 33

 

1877-1878-cì ìllər rus-türk müharìbəsìndə Rusìyanýn qələbəsì, Türkìyənìnbìr sýra vìlayətlərìnìn Rusìyaya bìrləþdìrìlməsì Ìrəvan qubernìyasýnda, habelə Zaqafqazìyanýn bìr sýra bölgələrìndə ermənìlərìn kütləvì þəkìldə yerləþdìrìlməsì prosesìnì bìr qədər də sür`ətləndìrdì.

 

"Kafkazskì kalendar"ýn salnamələrìndə verìlən statìstìk mə`lumatlar da sübut edìr kì, Ermənìstanýn ìndìkì ərazìsìndə əvvəllər azərbaycanlýlar ermənìlərdən xeylì çox olmuþdur. Məs., 1886-cý ìldə (Yelìzavetpol) qubernìyasýnýn Zəngəzur qəzasýndaký 326 kənddən 154-ü azərbaycanlý kəndì (45,7 faìz), 91-ìkürd kəndì (27,8 faìz) və yalnýz 81-ì ermənì kəndì (24,8 faìz) olmuþdur. 34

 

1889-cu ìldə Zəngəzur qəzasýnýn azərbaycanlý əhalìsì 1.500 ermənìlərdən çox olmuþdur. 1897-cì ìldə ìsə Zəngəzurun əhalìsì 142 mìn nəfərolìmuþdur kì, onlardan 71,2 mìnì (50,1 faìz) azərbaycanlý, 63,6 mìn nəfərì ìsə (44,8 faìz) ermənì olmuþdur. Ìrəvan qubernìyasýnýn 1920-cì ìlədək Azərbaycanýn tərkìbìndə olan qəzalarýnda, xüsusìlə Ìrəvan qəzasýnda azərbaycanlý əhalìnìn sayý xeylì çox olmuþdur. Məs., qəzada olan 99 mìn nəfərdən 62,6 mìnì azərbaycanlý (66 faìz), 36,4 mìn nəfərì ermənì (34 faìz) olmuþdur.

 

Ìrəvan qubernìyasýnýn Eçmìədzìn, Yenì Bəyazìd, Sürməlì qəzalarýnda ìsəazərbaycanlýlar əhalìnìn üçdə bìrìnì təþkìl etmìþdìr. 35

 

1895-96-cý ìllərdə təxmìnən 60 mìn ermənì Rusìya Qafqazýna köçürülmüþdür. 36

 

Rusìya ìmperìyasýnda bìrìncì dəfə keçìrìlən əhalìnìn sìyahýyaalýnmasýna görə 1897-cì ìldə Q.Azərbaycanda - Ìrəvan qubernìyasýnda 313.178 nəfər azərbaycanlý yaþamýþdýr. 37

 

Ìrəvan qubernìyasý Qafqazda yaþayan azərbaycanlýlarýn sayýna görə Baký və Gəncə qubernìyasýndan sonra üçüncü yerì tutmuþdu. 38

 

Z.Korkodyan 1932-cì ìldə nəþr etdìrdìyì "Sovet Ermənìstanýn əhalìsì1831-1931" statìstìk mə`lumat kìtabýnda ìndìkì Ermənìstanýn ərazìsìndə əvvəllər mövcud olan Ìrəvan qubernìyasýnýn Ìrəvan, Eçmìədzìn, Y.Bəyazìd, Aleksandropol qəzalarýnda, Gəncə qubernìyasýnýn Zəngəzur və Qazax-Dìlìcan qəzalarýnda, Tìflìs qubernìyasýnýn Lorì-Pəmbək (Borçalý mahalý) qəzasýnda adlarýnýçəkdìyì 2310 kənddən 2 mìnìnìn azərbaycanlýlara mənsub olduðunu qeyd edìr. 39

 

Ermənì əhalìsì ìsə əsasən, 1828-1830 və 1915-1918-cì ìllərdə Türkìyədən, Ìrandan köçürülüb gətìrìlmìþdìr. Bu həqìqətì 1986-cý ìldə YerevanUnìversìtetìnìn buraxdýðý 4 cìldlì "Ermənìstan və ətraf rayonlarýnýntoponìmlər lüðətì" bìr daha təsdìq edìr. Orada ermənì kəndlərìnìn 70 faìzìndən artýðýnda göstərìlìr kì, "əvvəlkì sakìnlərì 1828-1829-cu ìllərdə Türkìyə və Ìrandan gəlmìþ mühacìrlərdìr". N.Ì.Þavrov 1911-cì ìldə nəþr etdìrdìyì "Zaqafqazìyada rus ìþìnə təhlükə" kìtabýnda göstərìr kì, ìndì Zaqafqazìyada yaþayan 1 mln. 300 mìn nəfərdən 1 mìlyonu dìyarýn yerlì əhalìsì deyìl,gəlmədìr. 40

 

Ancaq ìndì mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən azərbaycanlýlarýn deportasìyasý nətìcəsìndə Ermənìstanda ermənìlərìn sayý 3 mìlyon olubdur.

 

1886-1897-cì ìllər ərzìndə azərbaycanlý əhalì arasýnda mütləq artým 40 mìnnəfər olduðu halda, 1905-1916-cý ìllərdə mütləq artým 17 mìn nəfər olmuþdur. Halbukì 1905-cì ìldə əhalìnìn sayý 1886-cý ìldəkìndən 61 mìn nəfər çox ìdì. 41

 

1916-cý ìl yanvarýn 1-nə olan mə`lumata görə, bu bölgələrdə əhalìnìn etnìktərkìbì yenə azərbaycanlýlarýn xeyrìnə çoxluq təþkìl edìrdì. Ìrəvan qəzasýnda 74,2 mìn nfər (48 faìz), Zəngəzur qəzasýnda 119,5 mìn (53,3 faìz), Y.Bəyazìd qəzasýnda 50,7 mìn nəfər (42 faìz), Sürməlì qəzasýnda 45 mìn nəfər, Dərələyəz mahalýnda 47 mìn nəfər azərbaycanlý olmuþdur. Bu rəqəmlər əyanì surətdə sübut edìr kì, XlX və XX əsrlərìn əvvəllərìndə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yerlì əhalì olan azərbaycanlýlar əksərìyyət təþkìl etmìþdìr. 42

 

1905-1920-cì ìllərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə 1000-ə yaxýn azərbaycanlý kəndì vìran qoyulmuþ, əhalìsì soyqýrýma mə`ruz qalmýþdýr. 43

 

1905-1906 və 1918-1920-cì ìllərdə Aparan (Abaran), Aðìn (Anì), Qýzýlqoç(Quqasyan), Düzkənd (Axuryan), Ərtìk (Artìk), Üçkìlsə (Eçmìədzìn), Þəmþəddìn (Berd) və Talìn rayonlarýnýn əhalìsì ermənìlər tərəfìndən qovularaq ərazìtürksüzləþdìrìldì.

1918-cì ìlìn mart ayýna qədər Ìrəvan qubernìyasýnda 198 kən, 1919-cu ìlìn axýr ìkì ayý ərzìndə Eçmìədzìn, Sürməlì qəzalarýnda 34 kənd, Ìrəvan qəzasýnda Zəngìbasardan baþqa bütün azərbaycanlý kəndlərì talan edìlərək daðýdýlmýþdýr. 44

 

l Dünya müharìbəsì dövründəkì mìqrasìya vaxtý demək olar kì, Þərqì Anadoludan köçürülən 400 mìn ermənì əvəzìnə, eynì mìqdarda 400 mìn müsəlman köçürüldü. 45

 

1918-20-cì ìllərìn daþnak hakìmìyyətì dövründə azərbaycanlýlar yaþayan 200 kənd bütünlüklə, 70 kənd ìsə qìsmən zəbt edìldì. Beləlìklə, 2 ìl ərzìndə ermənìlər azərbaycanlýlara məxsus olan daha 633 mìn hektar ərazìyə sahìb oldular. 46

 

Həmìn dövrdə Ermənìstan ərazìsìndə yaþayan 575 mìn azərbaycanlýnýn 330 mìnì qətlə yetìrìlmìþ, 200 mìndən artýðý öz ata-baba yerlərìndən qovulmuþ, cəmì 10 mìndən bìr qədər artýðý ìsə yaþadýqlarý yerì tərk etməmìþdìr. 47

 

Ermənìstanda sovet hakìmìyyətì qurulandan sonra onlardan yalnýz 60 mìnnəfərì gerì qayýtmýþdýr. 48 Bu da 1920-cì ìl Gümrü və 1921-cì ìl Moskva və Qarsmüqavìlələrìndən sonra həyata keçìrìlmìþdìr. 49

 

1918-cì ìl mayýn 28-də Ermənìstan respublìkasý e`lan edìldìyì zaman bu qondarma dövlətìn paytaxtý belə yox ìdì. Həmìn vaxt Batumda ìmzalanmýþ müqavìləyə əsasən Azərbaycan Mìllì Þurasý 1918-cì ìl 29 may tarìxlì ìclasýnda səs çoxluðu ìlə tarìxì þəraìtìn təzyìqì altýnda Ìrəvan þəhərìnì Ermənìstan respublìkasýnýn paytaxtý kìmì tanýmaq məcburìyyətìndə qalmýþdýr. O zaman Ermənìstan cəmì 9 mìn kv.km-lìk kìçìk bìr ərazìyə malìk ìdì. "Paytaxtsýz" respublìka yarandýðý gündən ermənì þovìnìstlərì əhalìnìn əksərìyyətìnì azərbaycanlýlar təþkìl edən Ləmbəlì, Þorəyəl qəzalarýnda, Zəngəzurda, Göyçədə və dìgər yerlərdə kütləvì qýrðýnlar törətmìþdìlər. Ermənìlər 1918-1920-cììllərdə ADR tərkìbìndə olan Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz, Qaraqoyunlu mahallarýný, həmçìnìn Azərbaycanýn bìr sýra baþqa ərazìlərìnì zorla öz torpaqlarýnýn tərkìbìnə qatmaqla 29,8 mìn kv.km-lìk qondarma "Ermənìstan dövlətì"nə malìk oldular. 1920-cì ìldə bu ərazìlərə sahìb olan ermənìlər 1921-cì ìldə D.Qarabaðý da Ermənìstana bìrləþdìrmək ìstədìlər. Lakìn bu ìþdə onlara N.Nərìmanov mane oldu. 1931-cì ìlìn mə`lumatýna görə, Ermənìstanda mövcud 1242 kənddən 413 kənddə azərbaycanlýlar yaþamýþdýr. 50

 

1820-1920-cì ìllər arasýnda Zaqafqazìyaya 600 mìn ermənì gətìrìlmìþ, əvəzìndə 2 mìlyon azərbaycanlý öz doðma ocaðýndan çýxarýlmýþdýr. 51

 

Ermənìlər zaman düþdükcə amansýz tədbìrlərə həvəslə əl atmýþlar. Hələ ll Dünya müharìbəsìndən əvvəl kütləvì kolxoz hərəkatý və represìya ìllərìndə belə tədbìrlərə əl atmaq ìmkanlarý ìsə kìfayət qədər yarandý. Qərìbə olsa da, həmìn ìllərdə Ermənìstan SSR-də kolxoz hərəkatýna müqavìmət göstərənlərìn də, represìyaya mə`ruz qalanlarýn da əksərìyyətìnì azərbaycanlýlar təþkìletmìþlər. Elə bunun nətìcəsì ìdì kì, 30-cu ìllərdə Vedìbasarýn, Zəngìbasarýn,Qəmərlìnìn, Dərələyəzìn, Aðbabanýn və dìgər bölgələrìn 50 mìn nəfərdən artýq azərbaycanlý əhalìsì aìləlìklə Qazaxýstan çöllərìnə sürgün edìldìlər. 52

 

1939-cu ìl sìyahýyalýnmasýndan 1959-cu ìl sìyahýyaalýnmasýnadək keçən 20 ìl ərzìndə azərbaycanlýlarýn ìkì dəfə artmaq ehtìmalý olduðu halda, 1959-cu ìldə Ermənìstanda cəmìsì 107.700 nəfər, yaxud 1939-cu ìlə nìsbətən 17.800 nəfər az mìqdarda türk qalmýþdý. Həmìn müddətdə azərbaycanlýlar artmaq əvəzìnə 23,2faìz azalmýþdýr. 53

 

1948-53-cü ìllərìn deportasìyasý dìsertasìya ìþìnìn mövzusu olduðundan bubarədə ìkìncì fəsìldə söhbət açýlacaq.

 

Azərbaycanlýlara qarþý həyata keçìrìlən kütləvì soyqýrým və deportasìyanýn sonuncu mərhələsì 1988-cì ìldə həyata keçìrìldì. O zaman Ermənìstanýn 37 rayonunda azərbaycanlýlar yaþayýrdýlar. Həmìn dövrdə þəhərlərdə və 170 sýrf və 94 qarýþýq yaþayýþ məntəqəsìndən 250 mìndən artýq azərbaycanlý son nəfərìnədək sìlah gücünə öz yurdlarýndan qovuldu. Onlarýn yýðcam yaþadýðý ərazìlər 15 mìn 467 kv.km ìdì. 8 mìn kv.km ərazìdə ìsə yalnýz azərbaycanlýlar yaþayýrdý. 226 nəfər vəþhìcəsìnə qətlə yetìrìlmìþ, mìnlərcə azərbaycanlý aldýðý xəsarətdən, dərddən həlak olmuþdu. Təqrìbì hesablamalara görə, 1988-cì ìldə tarìxì-etnìk torpaqlarýndan qovulan azərbaycanlýlarýn Ermənìstanda - Q.Azərbaycanda 677 mìn 850 hektar torpaq fondu, 21 mìn 560 hektar üzüm və meyvə baðlarý, 2 mìlyon kv.m mənzìl sahəsì, 50 mìn hektar həyatyaný torpaq sahəsì, 1 mìlyon baþa qədər mal-qarasý, 120 tarìxì abìdəsì, 230 məscìdì,ìbadətgahý və s. qaldý. 54

 

Ermənìstan SSR ərazìsìndə əsrlər boyu azərbaycanlýlar genìþ ərazìdə yaþamýþlar. Buna görə də Azərbaycan mənþəlì coðrafì adlar Ermənìstan ərazìsìndə genìþ yayýlmýþdýr. Ermənì mənbələrì türk mənþəlì toponìmlər barədə çox xəsìslìklə söhbət açýrlar. Yalnýz Ermənìstan Rusìyaya bìrlìþdìkdən sonra bìr sýra əsərlərdə Ermənìstandaký kəndlərìn sìyahýsý, orada yaþayan tayfalar haqqýnda mə`lumat verìlmìþdìr. Bu əsərlər ìçərìsìndə xüsusìlə Ì.Þopenìn və baþqalarýnýn əsərlərì dìqqətì cəlb edìr. XlX əsrdə Ìrəvan qubernìyasýndaký türk mənþəlì yer adlarýný öyrənmək üçün əsas mənbə həmìn əsrìn ortalarýnda yazýlmýþ rusdìllì ədəbìyyatdýr. Çünkì əsasən ìndìkì Ermənìstan respublìkasý və Naxçývan ərazìsìnì əhatə edən Ìrəvan qubernìyasýnýn əhalìsì, təsərrüfat həyatý, ìqtìsadì þəraìtì barədə tədqìqat aparmýþ rusmə`murlarý ìstər-ìstəməz oradaký yer adlarýndan da bəhs etmìþlər.

XlX əsrìn ll yarýsýnda Ìrəvan qubernìyasý Ìrəvan, Eçmìədzìn, Aleksandropol, Þərur-Dərələyəz, Sürməlì, Naxçývan və Novo-Bəyazìd qəzalarýndan ìbarət ìdì.Həmìn qəzalardan bəhs edən tədqìqatçýlar XlX əsrdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndəkì kəndlərìn adlarý, həmìn kəndlərdə yaþayan əhalìnìn mìllì tərkìbì haqqýnda da mə`lumat vermìþlər.

 

XX əsrìn əvvəlìndə K.F.Qanýn əsərìndə Ìrəvan qubernìyasýndaký bə`zì türkmənþəlì adlarýn ìzahýna rast gəlìnìr. Lakìn müəllìfìn dìlìmìzìn xüsusìyyətlərìnə çox dərìndən bələd olmamasý bə`zì sözlərìn etìmologìyasýnýn düzgün verìlməməsìnə səbəb olub. 55

 

"Qafqaz kalendarý"nda (1888-1889) Ermənìstanda olan 4 qəzada baþ verən olaylar və oradaký yer adlarý haqqýnda mə`lumat verìlmìþdìr.

 

Eçmìədzìn qəzasýnýn 1-cì mìlìs sahəsìnə Çobankərə, Molla Dursunlu, Hacýlar, Kolaný, Əyyarlý və s., 2-cì m. sahəsìnə Təkìyə, Zeynalbulaq, Hamamlý, Əkərək, Ərqov və s., 3-cü m. sahəsìnə Yuxarý və Aþaðý Qarxýn, Türkmənlì, Kərìmarx, Yuxarý və Aþaðý Qulubəylì və s., 4-cü m. sahəsìnə Pìrmələk, Þeyx Hacý, Karvansaray, Quludərvìþ, Sabunçu, Aynalý, Talýn, Ucan, Aralýx və s. kəndlərìn aìd olduðuqeyd olunmuþdur.

 

"Qafqaz kalendarý"nda Eçmìədzìn qəzasýnýn 190 kəndìnìn daðýdýlmasýgöstərìlmìþdìr.

 

Ìrəvan qəzasýna daxìl olan 4 mìlìs sahəsìndə 30 azərbaycanlý yaþayýþ məntəqəsì daðýdýlmýþdýr. Damagìrməz, Zar, Tatar, Əlì qýrx və s. (1-cì m. sahəsì); Aðhəmzəlì, Uluxanlý, Sarýcallar, Reyhanlý, Həbìlkənd və s. (2-cì m. sahəsì); Sabýnçý, Qəmərlì, Ìpəklì, Novruzlu və s. ( 3-cü m. sahəsì); Sədərək (4-cü m.sahəsì).

 

Ìrəvan mahalýnýn 3-cü m. sahəsìnə daxìl olan, 1918-cì ìlə qədər vìran edìlmìþ Məsìmlì, Qaraqoyunlu, Çìləxanlý, Çatma və s. kənd adlarý sìyahýya daxìl edìlməmìþdìr. Ìrəvan qəzasýnýn 2-cì və əsasən 3-cü m. sahəsìnə Qaralar, Þìrazlý, Þìddì, Böyük və Kìçìk Vedì, Qarabaðlar, Ovþarəv və s. kəndlərì də daxìl ìdì. Ìrəvan qəzasýnýn 2-cì və 3-cü m. sahələrìnì ətahə edən kəndlər Ermənìstanýn Masìs (keç. Zəngìbasar) və Artaþat (keç. Qəmərlì) ìnzìbatì rayonuna daxìl olmuþdur.

 

A.A.Þadlìnskìnìn baþçýlýðý altýnda sìlahlý qüvvələrìn qoruduðu Ararat(keç. Vedì) rayonunun kəndlərì o qədər də daðýdýlmamýþdýr. 56

 

Nor Bayazìt qəzasý ərazìsìndə olan 7 para kəndìn ermənìlər tərəfìndən daðýdýldýðý qeyd edìlìr. Bura Ərzəkənd (1-cì m. sahəsì), Aðzýbìr, Býðlý, Aðqara, Əyrìvəng, Hacý Muðan və Rəhmankənd (2-cì m. sahəsì) yaþayýþ məntəqələrì daxìl olmuþlar. Nor-Bayazìt qəzasýnýn 1-cì m. sahəsìnə daxìl olan, azərbaycanlýlarýn yaþadýðý və daðýdýlmýþ kəndlərdən ancaq bìrì Ərzəkan(ìnd. Arzakan) sìyahýya daxìl edìlmìþdìr. Lakìn qəzanýn 1-cì m. sahəsìndə və ona qonþu olan baþqa m. sahəsìndə Kankan, Quyulu, Göykìlsə, Qýrxbulaq, Qaraqala, Þahabalý və baþqa kənd adlarý Ìrəvan qubernìyasýnda daðýdýlankəndlərìn sìyahýsýndan düþmüþdür. 57

 

"Qaqfaz kalendarý"nýn haqqýnda danýþýlan sənədìndə Sürməlì qəzasýnýn 75 kəndì haqqýnda mə`lumat verìlìr. Sürməlì qəzasýnýn 1-cì m. sahəsìnə Əlìqoçaq, Yuxarý və Aþaðý Bəndəmurad, Kunda, Kazýmqala, Sìçanlý, Ərəbgìrlì, Qançý və s. kəndlərì daxìldìr.

 

Ìkìncì m. sahəsìnə Həsənxan, Göyçəlì, Dìzə, Qaraqoyunlu, Boyat, Qacar, Þìrəçì və s. kəndlərì daxìldìr.

 

Üçüncü m. sahəsìndə Sürməlì, Pìrlì, Osmanköy, Aðdaþ, Ərqov, Turabý və s. kəndlər qeyd edìlmìþdìr. 58

 

"Qafqaz kalendarý"na daxìl olan yaþayýþ məntəqələrì bìr qrup türk tayfalarýnýn adlarýný - Aban, Abar, Abdal, Avþar, Aðacərì, Ayrum, Alagöz, Alban, Altaut, Aran, Aðdaþ, Aðzýbìr, Bayan, Bayandur, Bayat, Baydar, Balta, Baranì, Basìan, Basar, Boston, Qayý (Kayý), Qazax, Qanlý, Qarabað, Qarabörk, Qaraqoyunlu,Qaraman, Qəzvìn, Qarapapaq, Qarqa, Qarqar, Qarxýn, Qacar, Qerus, Qýpçaq,Qaradolaqlý, Quqar, Quþçu, Eymur, Əncə, Ələt, Ìvə, Ìqdýr, Yayçý, Yureqìr,Kəmər, Kìrəçlì, Kolaný, Kýnýk, Kol (Kul), Kotan, Kobak, Oðuz, Peçeneq, Sal,Samur, Sod, Sarýcalý, Sabýnçý, Tana, Tele, Tokuz, Tulus, Hun, (Xun), Xaratlý, Çaqan, Candar, Çöl (Çul), Þaka, Þatý, Zeyvə, Muðan və s. daþýyýr. 59

 

XlX əsrìn əvvəllərìndə təxmìnən 2 mìn kənddə yaþayan oturaq əhalìdən baþqa maldar həyat keçìrən ellər də vardý: Qarapapaqlar - 840 mìn aìlə, B.Çobankərə - 159 aìlə, Saraþlý - 90 aìlə, Dəmìrçìlì - 31 aìlə, Kərìmbəylì - 55 aìlə,Qafarlý - 98 aìlə, Þeyxlər - 34 aìlə, Qarabaðlý - 12 aìlə, Cəfərlì - 16 aìlə, Əlì-Þərurlu (yə`nì "Þərur erì") - 12 aìlə, Gödəklì - 24 aìlə, Cəmìllì - 10aìlə, Çaxýrlý - 57 aìlə. Bütövlükdə XlX əsrìn əvvəlìndə Ìrəvan xanlýðýnýn ərazìsìndə 1451 aìlədən ìbarət türkdìllì maldar tayfalar yaþayýrdý. Bu tayfalar əsas e`tìbarìlə Xl-Xlll əsrlərdə gəlmə qýpçaq və oðuz tayfalarýnýn sonraký nəsìllərì ìdìlər. Bundan əlavə Anadoluda Konìya sultanlýðý XV əsrdə ləðv edìldìkdən sonra Ermənìstan ərazìsìnə Ayrum adlanan türklər gəldìlər. Onlar aþaðýdaký qollardan ìbarət ìdìlìr: Ayrýmlý - 631 aìlə, Seyìdlì-Axsaqlý - 311 aìlə, Taþanlý - 124 aìlə, Saatlý - 160 aìlə, cəmì 1226 aìlə.

XlX əsrìn əvvəlìndə Ìrəvan xanlýðýnda Muðanlý (200 aìlə), Þahdìlì və Sədərəklì(313 aìlə) də maldarlýqla məþðul olurdular. Onlar mənþəcə qacarlar ìdìlər.

 

Əsasən Naxçývanda və qìsmən Ìrəvan xanlýðýnýn ərazìsìndə yaþayan ən böyük tayfa Kəngər ìdì. Bu tayfa bìrləþməsìnìn XlX əsrìn əvvəlìndə aþaðýdaký qollarýnýn adlarý mə`lumdur: Yurdçu, Qýzýllý, Sarvanlar, Xalxallý, Pìrhəsənlì, Salaða, Aðabəylì, Kemaì, Qarabaðlar, Çaqatay, Qaraxan, Hacýlar, Cəmþìdlì, Bìlìcì, Qýzýlqýþlaq, Qurtlar, Qaradolaq, Þabanlý, Kəlfìr, Ərəfsəlì, Qaracallý, Qara Kövsərlì, Pənahlý, Əlìxanlý, Sofulu, Bəydìlì, Əlì Əkbərlì, Dìdəvarlý, Bolqarlý, Kürd Mahmudlu, Əlìyanlý, Zìyadlý və Bərgüþadlý.

 

Orta əsrlərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaþayan qədìm türk mənþəlì bìr böyük el Qarapapax adlanýrdý. 1826-28-cì ìllərdə Rusìyanýn Ìrandan ermənìlərì köçürüb gətìrməsì ìlə əlaqədar olaraq bu el Ìsmayýl xan və Naðý xan baþda olmaqla Türkìyəyə və Ìrana köçüb getdì. Hazýrda Türkìyədə 40 mìn nəfər, Ìranda 20 mìn nəfər Qarapapax yaþamaqdadýr.

 

Azərbaycan-türk mənþəlì böyük tayfalarýn bə`zìlərì Zəngəzur qəzasýnda yaþayýrdý. XlX əsrìn ortalarýnda qəzada Sofulu (onun 19 qýþlaðýnýn 5-ì Sìsyan sahəsìndə, 4-ü Cəbrayýl sahəsìndə yerləþìrdì), Sarallý (13 qýþlaðý Qafan sahəsìndə yerləþìrdì), Puþanlý (7 qýþlaðý Qafan və Meqrì sahəsìndə yerləþìrdì), Kìqìlì (4 qýþlaðý Qafan sahəsìndə "Qýðý dərəsì" adlý yerdə yerləþìrdì), Xocamusaxlý (3 qýþlaðý Sìsyan və Qafan sahəsìndə yerləþìrdì) tayfalarý yaþayýrdý. 60

 

Ermənìstanýn türk mənþəlì toponìmlərìnìn bìr hìssəsìnì þəxs adlarý əsasýnda əmələ gələn toponìmlər təþkìl edìr kì, buna da antrotoponìmlər deyìlìr.Bunlarýn bìr hìssəsì þəxs adlarýndan, bìr qìsmì ìsə tìtul, ayama əsasýnda formalaþmýþdýr. Məs.: Babakìþì (Abaran r. 15.Vl.1948-cì ìldən Bujanìn), Cəfərabad (Zəngìbasar r. 4.lV.1946-cý ìldən Arqavend), Əlì Məmməd (Vedì r.), Alýxan (Qýzýlqoç r. 3.l.1935-cì ìldən Ketìk) və s. Mə`lumdur kì, tayfa, qəbìlə, xalq adlarý əsasýnda formalaþan toponìmlərə etnotoponìmlər deyìlìr. Yuxarýda bu barədə qeyd edìldìyì üçün ìndì bu məsələyə toxunulmayacaq.

 

Hìdrotoponìmlər hìdrototermìnlər əsasýnda düzələn topnìmlərə deyìlìr. Ermənìstan ərazìsìndə də çoxlu türk mənþəlì hìdronìmlər mövcuddur. Məs.: Qarabulaq (Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən Yerìncatan), Göllü (Amasìya r. sonradan Ardenìs), Göysu(Basarkeçər r.), Soyuqbulaq (Kalìnìno r.), Ayðýrgöl (Üçkìlsə r. 25.l.1978-cì ìldən Aqnalìç), Kərìmarx (Qurduqulu r. 3.l.1935-cì ìldən Sovetakan) və s.

 

Ermənìstan ərazìsìndəkì türk mənþəlì toponìmlərìn bìr qìsmìnì də heyvanadlarý əsasýnda formalaþan zootoponìmlər təþkìl edìr. Məs.: Danagìrməz (Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən Ovìt), Dövþanqýþlaq (Anì r. 19.lV.1950-cì ìldən Þìrak), Ìnəkdað (Basarkeçər r. 25.l.1878-cì ìldən Yenìkənd) və s.

Tərəflərìndən bìrì, əsasən, daþ, qaya, təpə sözlərìndən əmələ gələn toponìmlərə orotoponìmlər deyìlìr. Ermənìstanda bu tìplì adlara genìþ rast gəlìnìr. Məs.: Daþqala (Anì r. 31.l.1947-cì ìldən Karaberd), Þìþqaya (Baçarkeçər r. 19.lV.1991-cì ìldən Quqarìç), Tomardaþ (Artìk r. 21.V.1946-cý ìldən Vardaka), Təpəgöy (Amasìya r.) və s.

 

Ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə toponìmlərìn bìr hìssəsìnì də Azərbaycan dìlìndə ìþlənən bìtkì adlarýndan formalaþan fìtotoponìmlər təþkìl edìr. Məs., Güllücə(Abaran r. 15.Vl.1946-cý ìldən Vardenes), Söyüdlü (Anì r. 2.lll.1940-cý ìldən Sarnaxìyur), Dərəçìçək (Axta r. 25.l.1978-cì ìldən Dzaxkadzor), Almalýq (Qafan r.), Yarpýzlý (Basarkeçər r. 25.V.1967-cì ìldən Açavan) və s. 61

 

Ìndìkì Ermənìstan ərazìsì Rusìya C.Qafqazý ìþðal edənədək 15 mahaldan ìbarətÌrəvan xanlýðýnýn ərazìsì ìdì. Xanlýðýn mahallarýnýn adlarý və hər mahalaməxsus kəndlərìn sayý belə ìdì: Qýrxbulaq mahalý - 22 kənd, Zəngìbasar mahalý - 26 kənd, Qarnìbasar mahalý - 52 kənd, Vedìbasar mahalý - 21 kənd, Þərur mahalý - 50 kənd, Sürməlì mahalý - 49 kənd, Dərəkənd-Parçenìs mahalý - 55 kənd, Saadlý mahalý - 9 kənd, Talìn mahalý - 20 kənd, Seyìdlì-Axsaqlý mahalý -20 kənd, Sərdarabad mahalý - 22 kənd, Kərbìbasar mahalý - 40 kənd, Aparan mahalý - 39 kənd, Dərəçìçək mahalý - 37 kənd və Göyçə mahalý - 59 kənd. 62

 

Bütün yuxarýda göstərìlənlər və hətta dìgər əcnəbì səyyah və tarìxçìlərlə yanaþý ermənì müəllìflərìnìn də yazdýðý kìmì, Ermənìstan ərazìsìndə bìr dənə olsun qədìm ermənì dìlì vasìtəsìlə ìzah olunan toponìm yoxdur. Lakìn ermənì daþnaklarý zaman-zaman "Böyük Ermənìstan" xülyasý ìlə xalqýmýza qarþý mìllì genosìd sìyasətì yerìtmìþ, qədìm türk torpaðý olan ìndìkì Ermənìstanda əskì tarìxə malìk coðrafì adlarý müntəzəm olaraq dəyìþdìrmìþlər.

 

Ìndìkì Ermənìstan ərzìndə cüz`ì də olsa ìlk addəyìþmə əməlìyyatý XlX əsrìn ìlk rübündə aparýlmýþdýr. Belə kì, Ìrəvaný Erìvanla (1828), Gümrünü Aleksandropolla (1840), Kəvərì Nor-Bayazìdlə (1837) əvəz etdìlər. 63

 

Çar Rusìyasý dövründə buraxýlan xərìtələrdə və statìstìk mə`lumatlarda yaþayýþ məntəqələrìnìn türk adlarý olduðu kìmì saxlanýlýrdý. Ermənìstanda Sovet hakìmìyyətì dövründə ìlk rəsmì addəyìþmə əməlìyyatý 1935-cì ìlədək hökumətìn qərarý ìlə həyata keçìrìlmìþdì. Addəyìþmə əməlìyyatý Ermənìstan SSR Alì Sovetìnìn fərmaný ìlə ìlk dəfə 1935-cì ìldə həyata keçìrìlmìþdìr. Daha sonralar 1938-1939, 1940, 1946, 1950, 1957, 1962, 1967, 1969, 1977-1978,1980-cì ìllərdə adlar dəyìþdìrìlmìþdìr. 1935-1973-cü ìllərdə 465, 1991-cì ìlavqustun 9-da 97 azərbaycanlý kənd adlarý ləðv edìldì. Aydýndýr kì, baþqa makrotoponìmlər (ìrì relyef adlarý və su mənbələrì adlarý) və mìkrotoponìmlər (məhəllì yer adlarý) da məhv olmuþdur. Bu proses 60-cý ìllərìn ll yarýsýndan Hovannes Baqdasaryan adlý mìllətçìnìn Ermənìstan SSR AS RH sədrìnìn 1-cì müavìnì seçìldìyì vaxtlardan daha genìþ kampanìyaya çevrìlmìþdìr. Ermənìstan KP MK-nýn 2-cì katìbì vəzìfəsìndən mìllətçì kìmì uzaqlaþdýrýlan H.Baqdasaryanýn respublìkanýn mədənìyyət nazìrì tə`yìn edìlməsì, sonra ìsə AS RH-nìn sədrì seçìlməsì bìr daha onu təsdìqləyìr kì, Ermənìstan SSRÌ-nìn tərkìbìndə ìkəndə Ermənìstan rəhbərlìyìndə kìmlərìn olmasýndan asýlý olmayaraq daþnaksütyun ìdeyalarý ìqtìdar ìdeyalarý kìmì qəbul edìlìb və ən qatý mìllətçìlərìnantìazərbaycan fəalìyyətìnə genìþ þəraìt yaradýlmýþdýr. 64

 

Təkcə 1935-cì ìldən 1988-cì ìlìn aqustuna qədər müddət ərzìndə respublìka AS-nìn müxtəlìf fərmanlarý ìlə Ermənìstanda olan 994 yaþayýþ məntəqəsìndən 517 azərbaycanlý yaþayýþ məntəqəsìnìn adý dəyìþdìrìlmìþdìr. 65

 

Ermənìstandan azərbaycanlýlarýn deportasìyasý ìlə yanaþý yaþayýþ məntəqələrìnìn adlarýnýn dəyìþdìrìlməsì, təhsìl və mədənìyyət ocaqlarýnýn baðlanmasý,rayonlarýn bìrləþməsì əməlìyyatý aparýlmýþdýr. Təkcə 1947-1953-cü ìllərdə 60 yaþayýþ məntəqəsìnìn adlarý dəyìþdìrìlmìþdìr. Ermənìstan SSR AS-nìn 19 sentyabr 1950-cì ìl tarìxlì fərmaný ìlə aþaðýdaký dəmìryol stansìyalarýnýn adlarý dəyìþdìrìlmìþdìr:

 

Kolagìrən - Tumanyan, Hamamlý - Spìtak, Ortakìlsə - Maìsyan, Qumardaþ -Vardakar, Arpaçay - Axuryan, Qaraqula - Gedap, Ələyəz - Araqats, Boðudlu - Artenì, Qaraburun - Qarmraþen, Qamýþlý - Sovetaþen, Uluxanlý - Masìs,Ìmanþahlý - Mxçyan, Qəmərlì - Artaþat, Þìrazlý - Ayqavan . 1951-cì ìl martýn19-da verìlən fərmanlarla Dìlìcan rayonu Ìcevanla, Əzìzbəyov rayonu Mìkoyan rayonu ìlə, Ələyəz rayonu Abaranla, Qarabaðlar rayonu Vedì ìlə, Qukasyan rayonu Amasìya ìlə bìrləþdìrìlmìþdìr. Kadr məsələlərì həll edìldìkdən sonra bə`zì rayonlarý sonralar yenìdən ayýrmýþdýlar.

 

Ermənìstanda köçürmə aksìyasýný həyata keçìrdìkdən sonra türkdìllì əhalìnìn azallmasýný əsas götürərək rayon və respublìka səvìyyəlì türkdìllì kadrlarý ermənìlərlə əvəz etməyə baþlamýþlar. Qarabaðlar, Vedì, Zəngìbasar, Krasnoselo rayonlarýnýn partìya komìtələrìnìn bìrìncì katìblərì, dìgər 10 rayonda ìsə ìkìncì və üçüncü katìblərì dəyìþdìrìlərək yerlərìnə ermənìlər tə`yìnedìldìlər. 66

Addəyìþmə əməlìyyatý əsasən aþaðýdaký qaydada aparýlmýþdýr:

 

1. Ìlk növbədə türklərìn soykökü, onun tarìxì keçmìþì ìlə baðlý yaþayýþ məskənlərìnìn adlarýnýn dəyìþdìrìlməsìnə xüsusì dìqqət yetìrìlmìþdìr. Məs.: Aþaðý Türkmənlì - Lusaqyuð (Eçmìədzìn), Qorçulu - Mrqaþad (Hoktemberyan), Sərdarabad - Hoktember (Hoktemberyan), Bayandur - Vaðadur (Gorus), Þìrvancýq - Lernakert (Artìk).

 

2. Bìr çox yaþayýþ məskənlərìnìn adlarý ermənìcəyə hərfì tərcümə edìlmìþdìr. Məs., Armudlu Tandzut (Hoktemberyan), Göl - Lìçk (Martunì), Qaradaþ - Sevkar (Ìcevan).

 

3. Bə`zì yaþayaþ məskənlərìnìn adlarý sovet həyat tərzìnə uyðun, "beynəlmìləlçìlìk" pərdəsì altýnda dəyìþdìrìlmìþdìr. Məs., Qaraqýþlaq - Dostluq (Masìs), Sultanabad _ Þurabad (Amasìya), Aþaðý Necìlì - Sayat-Nova (Masìs). Bu proses bə`zì ermənì yaþayýþ məskənlərìnìn adlarýnýn müasìrləþdìrìlməsì ìlə yanaþý aparýlmýþdýr.

 

4. Türk mənþəlì tarìxì-coðrafì adlarýn bìr hìssəsì "köhnə zamanýn qalýðýdýr" adý ìlə dəyìþdìrìlərək Azərbaycan dìlìndə səslənən yenì adlarla əvəz edìlmìþ və öz "dostlarýna" "canýyananlýqlarýný" bìldìrmìþlər. Məs., Aysəsì - Qýzýlgül (Yeðeqnadzor), Böyük Qaraqoyunlu - Əzìzlì (Basarkeçər), Bulaqlý - Həbìlkənd (Masìs), Ìtqýran - Gülüstan (Əzìzbəyov).

 

5. Yaþayýþ məskənlərìnìn adlarýnýn bìr qìsmì ìsə cüz`ì dəyìþìklìklə ona oxþar, lakìn ermənìləþdìrìlmìþ adla əvəz edìlmìþdìr. Məs., Dərabbas - Darbas (Sìsìan), Ələyəz - Araqats (Talìn), Ərəvus - Aravìs (Sìsìan), Çýrpýlý - Crapì (Anì), Gabud - Kapuyt (Əzìzbəyov).

 

6. Azərbaycan mənþəlì coðrafì adlarýn bìr hìssəsìnìn ìsə ya bìrìncì, ya da ìkìncì tərəfìnì ìxtìsar edərək, türkçülük ìzìnì ìtìrmək ìstəmìþlər. Məs., Alaçýq qaya - Alaçýq (Dìlìcan þ.), Baþ Gərnì - Gərnì (Abovyan), Böyük Vedì - Vedì (Ararat), Ellər oyuðu - Ellər (Amasìya).

 

7. Önündə "yuxarý", "aþaðý", "böyük", "kìçìk" sözlərì gələn türk mənþəlìyaþayýþ məntəqəlrìnìn adlarýnda bu sözlər ermənìcə, yə`nì müvafìq olaraq"verìn" "nerkìn", "mets", "pokr" þəklìnə salýnmýþdýr. Bununla da təəssüratyaratmaða çalýþýrlar kì, guya dəyìþdìrìlən adlar ermənì mənþəlìdìr. Məs., Verìn Zoðalý - Axpradzor (Vardanes), Nerkìn Zeyvə - Hartaþen (Eçmìədzìn), Mets Kəpənəkçì - Musaelyan (Axuryan), Pokr Þìþtəpə - Pokr Sepasar (Qukasyan).

 

8. 1935-cì ìlə qədər Ermənìstanda türk mənþəlì yaþayýþ məskənlərìnìn adlarý AS-ìn fərmaný olmadan dəyìþdìrìlmìþdìr. Məs., Bəbìrlì -Bartsaraþen (Anì), Dəymədaðlý - Þrvenante (Qafan), Tovuzqala - Berd (Þəmþəddìn), Þìrabad - Parakar (Eçmìədzìn). Onu da qeyd etmək lazýmdýr kì, hər dəfə Alì Sovetìn fərmaný ìlə yaþayýþ məskənlərìnìn adlarý dəyìþdìrìlməklə yanaþý, kəndlərì bìrləþdìrmək adý altýnda yüzlərlə türk kəndlərìnìn adlarý Ermənìstanýn yaþayýþ məntəqələrìnìn sìyahýsýndan sìlìnmìþdìr. Məs., 5 fevral 1978-cì ìl fərmaný ìlə Aþaðý Kìlsə (Quqark), Aðtala (Kamo), Rəhìmabad (Masìs), Qamýþlýq (Vardenìs) kəndlərìnìn adlarý sìyahýdan çýxarýlmýþdýr. Və yaxud da nəþr olunmuþ hər hansýsa ədəbìyyatda türk mənþəlì yaþayýþ məskənlərìnìn adlarý qəsdən təhrìfedìlərək elə əcaìb hala salýnmýþdýr kì, o sözlərì anlamaq mümkün olmasýn. 67

 

Sonuncu addəyìþmə əməlìyyatý ìsə 1991-cì ìl avqustun 9-da Ermənìstan Respublìkasýnýn prezìdentì Levon Ter-Petrosyan tərəfìndən həyata keçìrìldì. Həmdə o gün Ermənìstanda sonuncu azərbaycanlý kəndì - Nüvədì ìþðal edìldì və əhalìsì güc-bəla ìlə canlarýný ermənì vəhþìlərìnìn caynaðýndan xìlas etdì.

 

Ümumìyyətlə, son 200 ìldə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndən 2 mìndən artýq azərbaycanlýlar yaþayan məskənlər müxtəlìf yollarla - rəsmì köçürülmə, sìlah gücünə qovulmaqla, soyqýrým törətməklə, kəndlərì yandýrýb xaraba qoymaqla sìyahýdan sìlìnmìþdìr.

 

1979-cu ìlìn mə`lumatýna görə, Ermənìstanda 37 ìnzìbatì kənd rayonu, 24 þəhər, 33 þəhər tìplì qəsəbə vardýr. Bütün bu yer adlarýnýn hamasý türk mənþəlìdìr və bunlar müxtəlìf dövrlərdə fərmanlarla ermənìləþdìrìlmìþdìr. 68