l fəsìl

Qərbì Azərbaycan deportasìyaya mə`ruz qalmış azərbaycanlıların etnìktorpağıdır.

Hər bìr xalqın təşəkkülü tarìx boyu davam etmìş arassıkəsìlməz etnìk prosesìn nətìcəsìdìr. Etnìk prosesìn komponentlərì qəbìlələr, tayfalar, xalqlar və mìllətlər, ümumən etnoslardır. Təbììdìr kì, bu və ya dìgər ərazìdə hər hansı bìr mìllət, etnos yaşayırsa, deməlì o ərazìlərdəkì yer-yurd adları da məhz həmìn etnosun adı ìlə bağlı olacaqdır. Bu baxımdan da Qərbì Azərbaycanda - ìndìkì Ermənìstan adlanan ərazìdə demək olar kì, bütün oronìmlər (dağ, dərə, düzənlìk adları), oykonìmlər (yaşayış məntəqələrì), hìdronìmlər (çay və göl adları), bìr sözlə toponìmlərìn hamısı türk mənşəlìdìr. Bu da onu göstərìr kì, qədìmdən bu ərazì Azərbaycanın tərkìb hìssəsì olmuş və burada yaşayan əhalì türksoylu olmuşdur.

Ermənìstan ərazìsìndə qədìm türk mənşəlì yer adları və orada yaşayan tayfalar haqqında danışmazdan əvvəl, ümumìyyətlə ermənìlər və "Ermənìstan" anlayışı barədə qısa mə`lumat vermək lazımdır. Azərbaycan dìlìndə "Ermənìstan" sözü 1921-cì ìldə Sovet Rusìyasının Ìrəvan qubernìyası ərazìsìndə təşkìl etdìyì dövlətìn (və ölkənìn) adıdır. Ondan əvvəl "Ermənìstan" adı mə`lum deyìl. 2

"Ermənìstan" adının kökünü Azərbaycan dìlìndə "ermənì" etnonìmì təşkìl edìr. Lakìn tarìxən "ermənì" etnonìmì ermənìlərìn özünüadlandırması olan "hay"etnonìmì ìlə üst-üstə düşmür. Haylar Ərmənìyyədə - ìndìkì Ermənìstanərazìsìndə heç vaxt etnìk çoxluq təşkìl etməmìşdìr. Ermənìlərìn Ermənìstanadlandırdıqları "Hayastan" adı XX əsrìn 20-cì ìllərìndə yaranmışdır. 3

Tarìxşünaslıqda qəbul olunmuşdur kì, ermənìlərìn əcdadları e.ə. Xll-Vll əsrlər arasında Balkan yarımadasından gələrək Kìçìk Asìyanın şərqìndə, e.ə. XlV əsrdən mə`lum olan Hayasa və Arm əyalətìndə məskunlaşdılar. E.ə. lX əsrdə Şərqì Anadoluda - Van gölünün ətraf ərazìsìndə yaranmış Urartu çarlığının hökmdarı bu ìkì əyalətì də ìşğal etmìşdìr. Onlar Arm əyalətìnìn adına məkan bìldìrən "enì" şəkìlçìsìnì əlavə edərək onu Armenì adlandırmışdılar. Ermənìlərìn "hay" və "ermənì" etnìk adları həmìn Hayasa və Armenì əyalətìnìn adları ìləbağlıdır. 4

Urartuluları ermənìlərìn əcdadı hesab edən bə`zì ermənì və ermənìpərəstalìmlərìn əksìnə olaraq, Fransua Lenorman yazır: "Urartu dìlì və xalqı ìlə ermənì dìlì və xalqının heç bìr qohumluğu yoxdur. Ermənìlər Urartuya e.ə. Vl əsrdə gəlmìşlər. Urartululardan bəhs edən mìxì yazılar ìsə e.ə.lX əsrə aìddìr. Aydındır kì, bu yazıların ermənìlərdən bəhs etdìyìnì güman edənlər böyük səhvə yol verìrlər: çünkì mìxì yazılar ermənìlərìn gəlìşìndən azı üç əsr əvvəl yazılmışdır və buna görə onlardan bəhs edə bìlməzdì". Lenormana görə, ermənìlər ururtulu adına nahaq yìyələnìrlər və keçmìş "Böyük Ermənìstan"ı özlərìnìn ìbtìdaì vətənì sayırlar. 5

E.ə. lV əsrdə Makedonìyalı Ìsgəndər Əhmənìlər dövlətìnə son qoyduqdan sonra həmìn dövlətə mənsub ərazìlər, o cümlədən Armìnì (yə`nì keçmìş Urartunun ərazìsì) də onun ìmperìyasına qatıldı. Ìsgəndər öldükdən sonra onun ìmperìyası cərkərdələrì arasında parçalandı. Yaxın və Orta Şərq (Kìçìk Asìyada Armìnì daxìl olmaqla) sərkərdə Selevkə çatdı. Selevkìlər xanədanından lll Antìox (e.ə. 209-193) mənşəcə türk Artaş (əslì Ərtaş) adlı bìr sərkərdənì Armìnìyə canìşìn (strateq) tə`yìn etmìşdì. E.ə. 190-cı ìldə Roma dövlətì Selevkìlər dövlətìnə son qoyduqda Artaş e.ə. 189-cu ìldə özünü müstəqìl e`lan etdì vəìşğalçılığa keçərək qonşu dövlətlərdən əyalətlər qopartdı, beləlìklətarìxşünaslıqda "Böyük Armìnì" adlanan dövlət yaratdı.

Ermənì tarìxçìlərìnìn ìrəlì atdıqları ìkìncì böyük uydurma elə bu hadìsə ìlə əlaqədardır. Onlar Artaşesì (bu ad türkcə Artaş şəxs adından və qədìm yunan dìlìndə bìr qayda olaraq şəxs adının sonuna əlavə olunan - "es" adlıq hal şəkìlçìsìndən ìbarətdìr) etnìk mənsubìyyətcə Hay, Artaşın yaratdığı dövlətì ìsə hayların qurumu hesab edìrdìlər. Halbukì "Böyük Armìnì" dövlətìndə hayların yaşadıqları qədìm Hayasa və Armìnì əyalətìndə ermənìlər çox azlıq təşkìledìrdìlər. Bu ərazìlərìn əsas əhalìsì hələ Urartu dövlətì (e.ə.lX-Vll əsrlər) vaxtında ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaşamış türkdìllì tayfalardan, həm də e.ə. Vlll-Vll əsrlərdə ìndìkì Ermənìstanda məskunlaşmış türkdìllì kəmərlərdən və saklardan ìbarət ìdì. Artaşın özü də ehtìmal kì, mənşəcə sak ìdì, çünkì saklar həm də Armìnìdə (Ş.Anadoluda) məskunlaşmışlar. Artaş ìndìkì Ermənìstan ərazìsìnì də ìşğal etmìşdì və bu ərazìnìn "Armìnì" adlanması da bu hadìsə ìlə əlaqədardır. Deyìlənlərdən göründüyü kìmì, Armìnì dövlətì, yə`nì "Böyük Armìnì" hayların sìyasì qurumu deyìldì, elə buna görə də ìndìkì Ermənìstan ərazìsì hayların yaşadıqları "ata-baba" torpağı ola bìlməzdì. E.ə. l əsrìn ortalarında "Böyük Armìnì" dağıldı və qonşu ölkələrdən zorla qoparılmış əyalətlər gerì alındı. 6

Azərbaycanın qərb regìonlarına ermənìlərìn göz dìkməsì və bu ərazìlərì mənìmsəməsìnìn tarìxì köklərì daha qədìmdìr.

Urartu çarlarının e.ə. Vll əsrdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìnə çoxlu qarətçì hərbì səfərlərì olmuşdur. 7

Q. Azərbaycana ermənìlərìn gəlməsì də məhz bu hadìsə ìlə bağlıdır.

E.ə. l əsrdən e`tìbarən Q.Azərbaycan torpaqları ardıcıl olaraq Armenìyanın - ermənìlərìn ìşğallarına mə`ruz qalmışdır. 8

Ermənìlərìn torpaq ìddìası ən`ənəsì bu dövrdən e`tìbarən getdìkcə güclənìr, "Böyük Ermənìstan" saxta coğrafì anlayışı yaranır və Azərbaycanın Xəzərdənìzìnə qədərkì torpaqlarının ìddìası meydana gəlìr.

Ermənìstan əvvəlcə frasların, parfìyalıların, romalıların, Vll əsrdənərəblərìn, Xl əsrdən başlayaraq XlX əsrìn əvvəllərìnədək Türkìyə və Ìranın hakìmìyyətì altında olmuşdur. Hələ X əsrdə Rusìyanın hakìm qüvvələrì Xəzər dənìzì sahìllərì boyu torpaqlara böyük maraq göstərmìşlər.

Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana qarşı bu sìyasət XVlll əsrdən başlayaraq xüsüsìlə güclənmìşdìr. l Pytor Qafqazda planlarını həyata keçìrmək üçün yerlì əhalì arasında özünə dayaq axtarırdı. O, bu dayağı ermənìlərìn sayəsìndə əldə etdì. l Pyotr ermənì xalqını öz hìmayəsìnə almaq haqqında 1724-cü ìl 10 noyabr tarìxlì fərmanı ìmzaladı. ll Yekaterìna da 1768-cì ìldə ermənìlərì Rusìyanın hìmayəsìnə almaq haqqında fərman vermìşdìr.

Q.Azərbaycanın ermənìlərìn deyìl, məhz azərbaycanlıların vətənì olması faktları həm qədìm, həm də ìlk orta yüzìllìk və orta yüzìllìk qaynaqlarında da genìş qeyd olunur. Ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə saxlanan müsəlman epìqrafìk abìdələrì də bunu təsdìq edìr.

Əmìr Səìdìn vaxtında Ìrəvan burada hökmranlıq edən türk (azərbaycanlı) əmìrlərìnìn ìqamətgahı və ìnzìbatì mərkəzì ìdì. Hələ XlV yüzìllìyìn sonunda Əmìr Səìdìn hakìmìyyətì altında bìrləşən türkdìllì tayfalar, sonralar Səìdìn tayfası adı ìlə tanınmağa başladılar. Təqrìbən elə bu vaxtlardan Sürməlìdüzənlìyìndəkì Araz dərəsì və ona yaxın olan ərazì Səìdìn Çuxuru adlanmağa başladı. Bu haqda ìlk mə`lum toponìmə (Üçkìlsə - Vaqarşapat) 1428-cì ìldə yazılmış ərəb dìllì bìr sənəddə rast gəlìnìr. Beləlìklə, Ìrəvan Çuxurunun Çuxur-Sə`d adlandırılması Əmìr Səìdìn dövrünə - XlV yüzìllìyìn sonuna təsadüf etməsì şübhəsìzdìr.

Göründüyü kìmì, XV əsrìn l yarısında ìndìkìErmənìstan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətìnìn tərkìbìndə ìdì. Burada azərbaycanlıların çoxlu mülklərì vardı. XV əsrìn ll yarısından e`tìbarən Eçmìədzìn kìlsəsì həmìn mülklərì müxtəlìf yollarla azərbaycanlılardan almağa başlayır.9

Tarìxì sənədlərdə orta əsrlərdə bu ərazìdə ermənì dövlətlərìnìn, ermənì ìdarə sìstemìnìn mövcudluğu barədə heç nə qeydə alınmamışdır. Əksìnə, Azərbaycan dövlət başçılarının mübarìzə səhnələrì təsvìr edìlìr - 1499-cu ìlìn mayında Ağqoyunlu Muradın qardaşı Məhəmməd Mìrzə Vedìbasarın Əzìz kəndìndə Ağqoyunlu Əbìh Sultana qarşı döyüşdə ona cìddì zərbə vurması və həmìn ìldə TəbrìzdəAğqoyunlu taxtına çıxması barədə Ì.P.Petruşevskìnìn ìlk qaynağa ìstìnad edərək qeydì vardır. 10

Ərzìncan səfərì ərəfəsìndə, 1500-cü ìlìn yazında Ìsmayıl Ərçìvandan Göyçə gölünün cənub sahìlìnə gəldì. Ìbrahìm Amìnìn mə`lumatına görə, bu vìlayətdən Ìsmayılın qoşununda ərəşlì və zülqədərlì tayfaları vardı. Çuxur-Sə`dì aşaraq Ìsmayıl Doqquz Ulan adlı yerə gəldì. 11

Bu faktlar onu göstərìr kì, bu ərazì Azərbaycanın ìdì, onu Azərbaycan dövlətlərì ìdarə edìrdì və burada sosìal-ìqtìsadì ìnkìşaf üçün münbìt şəraìt vardı.

Ermənì və farsdìllì qaynaqlar göstərìr kì, XVll-XVlll əsrlərdə ìndìkìErmənìstanda Azərbaycan feodlallarının torpaq mülkìyyətì yaranır və ìnkìşaf edìrdì. Nadìr şahın ölümündən sonra (1747) Azərbaycan xanlıqları dövründə Ìrəvan mahalını Hüseynəlì xan ìdarə edìrdì.

Burada azərbaycanlıların əksərìyyət təşkìl etdìyìnì sübuta yetìrən daha bìr fakt, 1410-cu ìldən 1828-cì ìlədək Ìrəvan xanlığını ìdarə edən 49 nəfərtürk-azərbaycanlının adının Hovhannes Şahxatunanın tərtìb etdìyì sìyahıda öz əksìnì tapmasıdır. 12

Ìrəvan xanlığı da daxìl olmaqla ìndì Ermənìstan adlanan ərazìnìn mìn ìllər boyu azərbaycanlıların doğma tarìxì-etnìk torpaqları olmasını xalqımıza məxsus tarìxì-mədənì abìdələrìmìz, tarìxì mə`xəzlər da aydın sübut edìr.

Təəssüf kì, Qərbì Azərbaycan (Ermənìstan) və Ìrəvanın qədìm tarìxì haqqında əldə olunan mə`lumat çox azdır. Buna səbəb ìranlılarla osmanlılar arasında fasìlələrlə 366 ìl davam edən müharìbələr, şəhərìn 14 dəfə əldən-ələ keçməsì və nəhayət, 1679-cu ìl 4 ìyun zəlzələsì nətìcəsìndə onun yerlə-yeksanolmasıdır. 13

Ermənìstanın bütün tarìxì abìdələrì, toponìmlərì, omonìmlərì sübut edìr kì,azərbaycanlılar mìn ìllər boyu bu ərazìnìn əsas məskunları olmuşlar. 1655-cì ìldə Ìrəvana gəlmìş fransız Jan Batìst Tavernìyenìn əsərìnìn bìrìncì cìldìndə qeyd edìlìr kì, şəhər qalasında yalnız müsəlmanlar yaşayır. On səkkìz ìlsonra, yə`nì 1673-cü ìldə burada olmuş fransız səyyahı Jan Şarden yazır kì,Ìrəvan qalasını özlüyündə kìçìk bìr şəhər hesab etmək olar. Qalada 800 ev var. Burada yaşayanlar "yalnız farslardır". 14

Deməlì, qalanın sakìnlərì bìrìncì səyyaha görə "müsəlmanlar", ìkìncì səyyaha görə ìsə "farslardır". Yəqìn kì, ozamanlar bu ərazìlər Ìran dövlətìnə daxìl olduğu üçün əhalìnìn mìllìmənsubìyyətìnì nəzərə almadan hamısını "fars" adlandırmışlar. Əslìndə ìsə bunlar azərbaycanlı türklər ìdìlər.

Şarden daha sonra yazır: "Şəhər torpağını cənub-qərbdən axan Qırxbulaq və şìmal-qərbdən axan Zəngì çayları suvarır. Sərdarın sarayı çox gözəl, möhtəşəm bìr ìmarətdìr. Mìn addım o yanda bìr qala bürcü ucalır, ona burada "Keçì qalası" deyìrlər...". 15

Burdan təbìì bìr sual ortaya çıxır. Əgər ərazìnìn əsìl sakìnlərì farslardırsa, çayların adını nìyə "Qırxbulaq", "Zəngì" qoyublar? Qalanı ìsə"Keçì qalası" adlandırıblar?

Tavìrnìyen və Şardendən sonra Avropa səyyahlarından ìtalyan Cemellì (1694), Ìranda Ìngìltərə səfìrlìyìnìn katìbì olmuş Ceyms Morìyen (1813), yenə ìngìlìs Ker-Perter (1817), Dübüa de Monpero (1848), P.Kameron, Lìnç, Dübüa, M.Vaqner və başqaları da yüksək sənətkarlıqla ìnşa edìlmìş, zövq oxşayan me`marlıq abìdələrììlə zəngìn olan Ìrəvan qalasını, Xan sarayını, onun "Şüşəbəndì" adı ìlə tanınmış güzgülü salonunu, qaladakı mìn bìr bəzəklì məscìdlərì, hovuz və hamamları, Zəngìçayınadək enìb gedən mərmər pìlləkənlì yeraltı yolu, qala ətrafında - şəhərdəkììmarətlərì, karvansara və meydanları müstəsna heyranlıqa təsvìr etmìşlər.Amma yenə də Ìran hökmdarları tabelìyìndə olan ərazìnì Ìran torpağı, bu torpaqda yaşayan əhalìnì ìranlı, fars kìmì qələmə vermək "prìnsìpìndən" kənara çıxabìlməmìşlər.

Yuxarıda adları çəkìlən səyyahların, həmçìnìn Avqust fon Haqsthauzenìn, habelə Ì.Şopenìn, Uvarovanın və Ìrəvan haqqında söz-söhbət açmış başqa səyyah və tədqìqatçıların əsərlərìndə gətìrìlən toponìmlər - aşağıdakı yer adları tarìxì keçmìşìmìzìn, özümüzün, dìlìmìzìn təsvìrì və təsdìqìdìr: Şìləçì, Sabunçu,Boyaqçı, Toxmaq, Təpəbaşı, Dəmìrbulaq, Bağçalar, Yoncalıq və Börkçülər(məhəllələr), Gürcü, Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hacı Əlì (karvansaralar), Dəmìrbulaq, Qırxbulaq, Dəlməbulaq, Sərdar (bulaqlar), Gedərçay, Qırxbulaq, Zəngì (çaylar), Dərə bağı, Dəlmə bağı, Dəmìrbulaq, Dərəkənd, Şəhər və Abbas (bağlar), Məscìd meydanı, Göy məscìd, Zal xan meydanı, Fəhlə meydanı, Böyük meydan, Şəhər meydanı, Qala məscìdì, Hacı bəyìm məscìdì, Zal xan məscìdì,Güllüklü məscìd, Günbəzlì məscìd, Şəhər məscìdì, Novruzəlì məscìdì, Hüseynəlì məscìdì, Qanlı təpə, Üçtəpə, Qızıl təpə... 16

Ìrəvanın məhəllələrì, bulaqları, çayları, bağları, dağ və təpələrì ìndì də el arasında (bìr qìsmì ìsə rəsmì sənədlərdə) öz adlarını qoruyub saxlamışdır. Xanlığın ərazìsì, sərhədlərì haqqında söhbət açılan bütün əsərlərdə, hətta dərslìklərdə yer adları bu qaydada verìlmìşdìr: Arpa çayından Qızıl kìlsə kəndìnədək... - Hacı Bayraməlì kəndìndən Qəbìr dağadək... Koroğlu dağından Arazboyu Naxçıvanadək, Şəruradək... 17

Ìrəvanın dövrümüzədək gəlìb çatmayan me`marlıq və təsvìrì sənət örnəklərìhaqqında mə`lumatların çoxu da 1679-cu ìl zəlzələsìndən sonrakı ìllərə addìr. Kərpìcdən və daşdan zövqlə bìna edìlmìş şəbəkəlì, tağlı, dördkünc karvansaralar öz orìjìnallığı və üslub zəngìnlìyì, bol-bol su çìləyən qəşəng fəvvarələrì və ümumì me`marlıq quruluşu ìlə hamını valeh etmìş, şəhərìn həm möhtəşəm, həmdə ən gözəl tìkìlìlərì sayılmışdır. Gürcü karvansarasının 78, Culfa və Sərdarkarvansaralarının hərəsìndən 39, Tağlı, Sulu və Susuz karvansaraların üçünün bìrlìkdə 74, Hacı Əlì karvansarasının ìsə 40 dükanı olmuşdur. J.Şarden xan sarayından 500 addım o tərəfdə boylanan karvansaranı "ən gözəl bìr ìmarət kìmì" qələmə alaraq yazmışdır kì, 800 addımlıq gìrìş yolu boyunca dükanlar düzülmüş bu bìnanın ìçìndə ìrìlì-xırdalı daha üç tìkìlì, yanında gözəl bìr məscìd və ìkì qəhvəxana vardır. 18

Şəhərìn o zamankı me`marlıq sìmasına Ìrəvan qalası xüsusì rövnəq vermìşdìr.Öz dövrünün yüksək me`marlıq - bədìì sənətkarlıq nümunələrì olan qala, onun üfüqlərə dìrəklənmìş 50-60 bürcü, qala ìçìndəkì saray, güzgülü salon, bəzəklì gəlìnə bənzəyən qoşa-qoşa məscìdlər, ìkì-üç mərtəbəlì bìnalar, yüksək zövqlə tìkìlmìş kìşì və qadın hamamları, uzunluğu 15, enì 5 sajìn, dərìnlìyì 3 arşın olan mərmər hovuz, bəzəklì "Təbrìz qapısı", ornament motìvlərì, gül-çìçəkrəsmlərì, portret təsvìrlərì, orìjnal me`marlıq quruluşu və tərtìbat zəngìnlìyì ìlə yuxarıda adları çəkìlən Avropa səyyahlarının hamısını, həmçìnìn yazıçı A.S.Qrìboyedovu, rəssamlar V.Maşkovu və Q.Qaqarìnì heyran qoyub valehetmìşdìr. 19

Xan sarayının güzgülü salonu, Qala məscìdìnìn və hovuzunun doyumsuz görkəmìndən ìlhamla söhbət açan Lìnçìn təsvìrìnə görə, şəbəkəlì tağların saysız-hesabsız güzgülərì ətrafa brìlyant kìmì şö`lə saçırmış. Salonun tavanı və dìvarları başdan-başa bər-bəzəyə qərq olubmuş. Gül-çìçək, quş rəsmlərì, kətan üzərìndə yağlı boya ìlə ìşləndìkdən sonra dìvarlara yapışdırılmış zərìf haşìyəlìportretlər (Fətəlì xan, onun oğlu Abbas Mìrzə, Hüseynqulu xan, onun qardaşı Həsən xan, Rüstəm və Zöhrab) təsvìrì sənətìn parlaq nümunələrì kìmì dìqqətì cəlb edìrmìş.

Bütün bunlardan heyrətə gələn səyyahlar, tədqìqatçılar, yazıçılar çox təəssüf kì, bu örnəklərì, bu nümunələrì Ìran-fars, Çìn me`marlığına aìd etmìşlər. Elə həmìn Lìnçìn dedìyìnə görə, "Xan sarayı ìlə güzgülü salon fars me`marlığı məktəbìnə xas olan parlaq abìdədìr".M.Şopenìn yazdığına görə guya bu, "Çìn me`marlığı üslubu ìlə ucaldılmış ìmarətdìr". Xan sarayında daha çox olmuş A.S.Qrìboyedov daha uzaqlardan yapışıb salondakı, tavanlardakı bəzəklərì "yapon bəzəklərì" adlandırmışdır.

1647-cü ìldə Çuxur-Sə`d bəylərbəylìyìndə olmuş türk səyyahı Evlìya Çələbì göstərmìşdìr kì, şəhərdə 10-12 mìn əhalì yaşayırdı.

1670-cì ìldə şəhərdə olmuş Holland tacìrì Yan Sereys bìldìrìr kì, "Ìrəvanda az mìqdarda yoxsul ermənì yaşayırdı".

T.Ş.Fìlorìon da qalada müsəlman (azərbaycanlı) çoxluğunun yanında azacıq ermənì sakìnlərìnìn olduğunu qeyd almışdır.

Fransız mìssìonerì Ìzzìut Monye Ìrəvanda olarkən əhalìnì sìyahıya almış və yazmışdır kì, XVll əsrìn ll yarısında Ìrəvan şəhərìndə yaşayan 4 mìn nəfər əhalìnìn 1000 nəfərì ermənìdìr. 20

Akademìk A.Q.Ìoonnìsyan XVlll yüzìllìyìn l yarısına aìd qaynağa ìstìnad edərək qeyd edìr kì, "Ìrəvan şəhər əhalìsìnìn dörddə bìr hìssəsìnì ermənìlər təşkìl edìrdìlər, azərbaycanlılar çoxluq təşkìl edìrdìlər".

1701-cì ìl avqustun 8-də Ìrəvanda olmuş fransız səyyahı P.Turneforun mə`lumatına görə, qala qarnìzonu 800 aìlədən və ya 2500 nəfərdən ìbarət ìdì. Pau Luka ìsə burada ermənìlərìn azlıq təşkìl etdìyìnì, 5 mìn nəfər qarnìzon üzvünün yaşadığını qeyd edìr və bìldìrìr kì, bunlar yalnız farslardır (azərbaycanlılardır).

Şəhərìn etnìk tərkìbì haqqında 1700-cü ìl martın 10-da Ìrəvana gəlmìş almansəyyahı Kaspar Şìllìnqer şəhərdə yalnız azərbaycanlıların, kənarda ìsəermənìlərìn yaşadığını bìldìrìr və ermənìlərìn kìlsəyə xìdmətlərì üçünazərbaycanlılara vergì verdìyìnì qeyd edìr (görünür Eçmìədzìndə). 21

1827-cì ìldə burada yaşayan əhalìnìn sayı və mìllì tərkìbì haqqında ìlk və nìsbətən dəqìq mə`lumatı bìrìncì dəfə Ì.Şopen vermìşdìr. O, son sərdar zamanı Ìrəvanda 2400 aìlə, 12 mìn nəfərìn yaşadığını bìldìrmìşdìr. 1828-cì ìldə şəhər əhalìsìnìn mìllì tərkìbì belə olmuşdur: azərbaycanlılar - 1807 aìlə, 7331 nəfər; ermənìlər - 567 aìlə, 2379 nəfərdən artıb 4132 nəfər olmuşdur. Buna səbəbìşğaldan sonra azərbaycanlı əhalìnìn şəhərì tərk etməsì və bura Ìran və Türkìyədən ermənì əhalìsìnìn köçürülməsì olmuşdur. Burada 4 xan, 41 bəy və sultan aìləsì (azərbaycanlı), cəmì 8 məlìk və ağalar (ermənì) yaşayırdı. Şəhərdə 50 axund və molla, cəmì 13 keşìş var ìdì. 22

1827-cì ìldə ruslar Ìrəvan qalasını alanda burada əhalìnìn 74 faìzìnìazərbaycanlılar təşkìl edìrdì. Qalan 26 faìzì ìsə "boşa" adlanan xrìstìan qaraçılardan, assorìlərdən, yezìdì kürdlərìndən və dìgər mìllətlərdən ìbarətìdì. 23

1804-1813-cü və 1826-1828-cì ìllər Rusìya-Ìran müharìbəsì Azərbaycantorpaqlarının ìkìyə parçalanması və son nətìcədə şìmalda qalan ərazìlərə, o cümlədən Ìrəvan xanlığı ərazìsìnə ermənìlərìn köçürülüb yerləşdìrìlməsì ìlə nətìcələndì. Həmçìnìn 1828-1829-cu ìllər Rusìya-Türkìyə müharìbəsìndə Türkìyənìn məğlub olması, 2 sentyabr tarìxlì Ədìrnə müqavìləsì ermənìlərìn Qafqaza, o cümlədən Azərbaycanın qərb hìssəsìnə köçürülməsìnì sür`ətləndìrdì.

Ümumìyyətlə, Azərbaycan ərazìsìndə ermənìlər ìkì qrupa bölünür: bìrìncì qrupa ermənìləşmìş albanlar, ìkìncì qrupa ìsə Rusìyanın təhrìkì ìlə 1828-cì ìldən sonra Ìran və Türkìyədən köçüb gələnlərdìr.

Türkmənçay müqavìləsìndən 16 gün sonra Ìranın ermənìlər yaşayan ərazìlərìndən ermənìlərìn kütləvì surətdə köçürülüb Qərbì Azərbaycanda - Ìrəvan-Naxçıvan xanlıqlarında, Zəngəzur və Qarabağda yerləşdìrìlməsìnə başlandı. Onlar ìlk növbədə müharìbə zamanı boşaldılmış türk kəndlərìndə yerləşdìrìlmìşdìr.

1828-cì ìl martın 20-də l Nìkolay bu müqavìlənì təsdìq etdì, martın 21-də ìsə ermənì vìlayətìnìn yaradılması haqqında fərman ìmazladı. 24

1828-cì ìlìn yaz aylarında Paskevìçìn başçılığı ìlə Təbrìz, Maku, Xoy, Salmas, Urmìya və Ərdəbìldən 45-50 mìn ermənì Şərqì Ermənìstana köçürüldü. Onun əmrìylə repatrìasìyanın rəhbərì Peterburqdan çağırılan polkovnìk Lazar (Eqìzar) Lazaryan tə`yìn edìldì. Rus və ermənì hərbì qulluqçuları onun köməkçìlərì seçìldì.

Vìlayət ìdarəsìnìn nəzdìndə Köçürmə Komìtəsì yaradıldı. Paskevìçìn göstərìşì ìlə qabaqcadan repatrìasìyanın qaydaları rus, ermənì dìlìndə ìşlənìb hazırlandı, əlaqədar ìdarələrə və mə`murlara göndərìldì.

Türkmənçay müqavìləsìndən ìrəlì gələn bu şərtlərə görə fars hìmayəsìndə olan ermənìlərə könüllü surətdə mümkün olan əmlaklarını götürmək, mümkün olmayanları beş ìl müddətìndə satmaq şərtì ìlə Rusìya hökmranlığının altına keçməyə ìcazə verìlìrdì.

Repatrìantlar bölüşdürülərkən yerlì ìqlìm şəraìtì, məşğulìyyətlər - sənətkar və tacìrlərìn şəhərdə, əkìn-bìçìnlə məşğul olanların kənddə yerləşdìrìlməsì nəzərdə tutulurdu. Repatrìantlar 6 ìl ərzìndə vergìlərdən, 3 ìl ərzìndə qəza öhdəlìklərìndən azad edìlìr, ən çox ehtìyacı olanlara repatrìasìya ehtìyacı üçün Paskevìçə verìlən 25 mìn rubl (qızıl çervon hesabı ìlə) məbləğdən maddì kömək ala bìlərdìlər.

Yaşayış evì tìkməklə məşğul olan repatrìantlara kömək göstərìlməsì nəzərə alınırdı.

Bundan sonra təklìf edìlìrdì kì, köçürülmə bìrìncì növbədə Ìrəvan və Naxçıvan qəzalarında aparılsın, köçürmə mütəşəkkìl keçìrìlsìn, karvanlar 150-300 aìlədən təşkìl edìlsìn və rus qoşunlarının nəzarətì altında sərhədə qədər təhlükəsìzlìyì qorunsun, repartìantların sayı, məşğulìyyətì, əmlakı haqqında vaxtında vìlayət ìdarəsìnə xəbər verìlsìn. 25

1829-cu ìl Ədìrnə müqavìləsìndən sonra keşìş Baqratunìnìn başçılığı ìlə Ərzurumdan, qarsdan 90 mìn ermənì Ìrəvana və Qafqazın başqa ərazìlərìnəgətìrìldì. 1828-cì ìlìn yazında ìsə Qrìboyedovun rəhbərlìyì ìlə 50 mìn ermənì Təbrìzdən, Xoydan və başqa yerlərdən köçürülüb Qarabağda, Göyçə mahalında yerləşdìrìldì. Buna e`tìraz edən babalarımız ìsə cəzalandılar. 26

Onları yerləşdìrmək üçün 200.000 desyatìn xəzìnə torpağı və 2 mln. rubldan artıq məbləğdə xüsusì mülkìyyətdə olan torpaq müsəlmanlardan alındı. 27

Yalnız 1828-1829-cu ìllərdə təkcə Ìrəvan xanlığının əvvəllər azərbaycanlılar yaşayan 208 kəndìndə ermənìlər məskunlaşmışdı. Bu kəndlərìn ərazìsì 1886-cıìlìn mə`lumatına görə 410 mìn hektara yaxın ìdì. Bu rəqəm Ìrəvan xanlığının Ermənìstan adlanan respublìkaya düşən hìssəsìnìn 29,6 faìzìnì təşkìl edìrdì.Halbukì bu ərazìdə ermənìlər yaşayan kəndlərìn ərazìsì cəmì 3,37 faìz təşkìl edìrdì. 28

Yalnız 1826-1828-cì ìllərdə müharìbə dövründə Ìrəvan xanlığı ərazìsìndə 420-dən çox kənd dağıdıldı, bìr çox kəndlərìn adları tarìx səhìfəsìndən sìlìndì. Bu dağıdılan, əhalìsì bütövlüklə məhv edìlən və dìdərgìn düşən kəndlər Ìrəvan ìstìqamətìndə hücuma keçən rus qoşunlarının yolu üstə olmuşdur. 29

1828-cì ìldə Türkmənçay müqavìləsìnìn ìmzalanmasından sonra Ìrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazìsìndə ermənì vìlayətì təşkìl edìlərkən bu ərazìdəmövcudluğunu saxlayan 1111 kəddən yalnız 62-də ermənìlər yaşayırdılar kì, bu kəndlərì də ermənì kìlsəsì müsəlman mülkədarlarından vaxtìlə satın almışdı. O dövrdə həmìn ərazìdə 359 müsəlman kəndì xarabazara çevrìlmìş, əhalìsì Ìran və Türkìyəyə qaçmağa məcburolmuşdu.30

Ermənì şovìnìstlərìnìn və Rusìya hakìm daìrələrìnìn mìllì sìyasətìnìn üst-üstə düşməsì və bìrì dìgərìnì tamamlaması nətìcəsìndə, Ìrəvan xanlığı ərazìsìnə uyğun gələn Ìrəvan qubernìyasının 5 qəzasında yerlì ermənìlərìn sayı 1831-cì ìldəkì 14,3 mìn nəfərdən artıb 1916-cı ìldə 570 mìn nəfərə çatmış, təqrìbən 40dəfə artmışdır. Bu bölgədə çoxluq təşkìl edən azərbaycanlıların sayı ìsə cəmì 4,6 dəfə artıb 246,6 mìn nəfərə çatmışdır.

Ìkì dəfə, 1828 və 1854-cü ìllərdə ruslar yerlì ermənìlərìn köməyì ìlə Ş. Anadoluya soxulmuşlar və hər ìkì dəfə də gerì çəkìlìb özlərì ìlə 100 mìn ermənì tərəfdarlarını Qafqaza aparıb emìqrasìyaya uğradılan və məhv edìlən türklərìn yurdlarında yerləşdìrdìlər.31

XlX əsrìn əvvəllərìndə xanlıqların mərkəzì şəhərlərìndə gözə çarpan ermənìlər uzaq ellərdən gəlìb ìmkanlı adamların həm mövsümü (tarla ìşlərìndə ìşləmək üçün), həm də ìlboyu ìşlərìnì yerìnə yetìrmək üçün nökərçìlìk etmìşlər. Ermənì tarìxçìlərì öz tədqìqatlarında göstərmìşlər kì, Ìrəvan əhalìsìnì, onlarıntəsərrüfatını azərbaycanlılardan olan məşhur paşalar, bəylər, xanlar və zadəganlar ìdarə etmìşlər. Sonralar V.P.Velìçko bu haqda yazmışdır: "Ìşğal olunan ərazìlərìn yerlì əhalìsì rìşxəndlə şìkayətlənìb bìzə deyìrdìlər kì,bìzì bìzìm dünənkì nökərlərìmìz olan ermənìlər üçün ìşğal edən ruslar hardadır? Dövlətì bu yaramaz adamlara vermək üçün vuruşmağa dəyərdìmì? 32

1837-cì ìldə Ìrəvana gələn l Nìkolay ermənìlərìn əsasən şəhərìn kənarlarındakı təpəbaşında yerləşməsìndən narazı qalır və onların şəhərìn mərkəzìndə yerləşdìrìlməsìnì tələb edìr. Həqìqətən də ìmperatorun qərarı söz olaraq qalmır. 1828-1830-cu ìllərdə köçürülən ermənìlərdən 392 nəfərì köhnə şəhər məhəlləsìndə, 23 nəfərì ìsə Dəmìr bulaq məhəlləsìndə məskunlaşdırılır. 33

1877-1878-cì ìllər rus-türk müharìbəsìndə Rusìyanın qələbəsì, Türkìyənìnbìr sıra vìlayətlərìnìn Rusìyaya bìrləşdìrìlməsì Ìrəvan qubernìyasında, habelə Zaqafqazìyanın bìr sıra bölgələrìndə ermənìlərìn kütləvì şəkìldə yerləşdìrìlməsì prosesìnì bìr qədər də sür`ətləndìrdì.

"Kafkazskì kalendar"ın salnamələrìndə verìlən statìstìk mə`lumatlar da sübut edìr kì, Ermənìstanın ìndìkì ərazìsìndə əvvəllər azərbaycanlılar ermənìlərdən xeylì çox olmuşdur. Məs., 1886-cı ìldə (Yelìzavetpol) qubernìyasının Zəngəzur qəzasındakı 326 kənddən 154-ü azərbaycanlı kəndì (45,7 faìz), 91-ìkürd kəndì (27,8 faìz) və yalnız 81-ì ermənì kəndì (24,8 faìz) olmuşdur. 34

1889-cu ìldə Zəngəzur qəzasının azərbaycanlı əhalìsì 1.500 ermənìlərdən çox olmuşdur. 1897-cì ìldə ìsə Zəngəzurun əhalìsì 142 mìn nəfərolìmuşdur kì, onlardan 71,2 mìnì (50,1 faìz) azərbaycanlı, 63,6 mìn nəfərì ìsə (44,8 faìz) ermənì olmuşdur. Ìrəvan qubernìyasının 1920-cì ìlədək Azərbaycanın tərkìbìndə olan qəzalarında, xüsusìlə Ìrəvan qəzasında azərbaycanlı əhalìnìn sayı xeylì çox olmuşdur. Məs., qəzada olan 99 mìn nəfərdən 62,6 mìnì azərbaycanlı (66 faìz), 36,4 mìn nəfərì ermənì (34 faìz) olmuşdur.

Ìrəvan qubernìyasının Eçmìədzìn, Yenì Bəyazìd, Sürməlì qəzalarında ìsəazərbaycanlılar əhalìnìn üçdə bìrìnì təşkìl etmìşdìr. 35

1895-96-cı ìllərdə təxmìnən 60 mìn ermənì Rusìya Qafqazına köçürülmüşdür. 36

Rusìya ìmperìyasında bìrìncì dəfə keçìrìlən əhalìnìn sìyahıyaalınmasına görə 1897-cì ìldə Q.Azərbaycanda - Ìrəvan qubernìyasında 313.178 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. 37

Ìrəvan qubernìyası Qafqazda yaşayan azərbaycanlıların sayına görə Bakı və Gəncə qubernìyasından sonra üçüncü yerì tutmuşdu. 38

Z.Korkodyan 1932-cì ìldə nəşr etdìrdìyì "Sovet Ermənìstanın əhalìsì1831-1931" statìstìk mə`lumat kìtabında ìndìkì Ermənìstanın ərazìsìndə əvvəllər mövcud olan Ìrəvan qubernìyasının Ìrəvan, Eçmìədzìn, Y.Bəyazìd, Aleksandropol qəzalarında, Gəncə qubernìyasının Zəngəzur və Qazax-Dìlìcan qəzalarında, Tìflìs qubernìyasının Lorì-Pəmbək (Borçalı mahalı) qəzasında adlarınıçəkdìyì 2310 kənddən 2 mìnìnìn azərbaycanlılara mənsub olduğunu qeyd edìr. 39

Ermənì əhalìsì ìsə əsasən, 1828-1830 və 1915-1918-cì ìllərdə Türkìyədən, Ìrandan köçürülüb gətìrìlmìşdìr. Bu həqìqətì 1986-cı ìldə YerevanUnìversìtetìnìn buraxdığı 4 cìldlì "Ermənìstan və ətraf rayonlarınıntoponìmlər lüğətì" bìr daha təsdìq edìr. Orada ermənì kəndlərìnìn 70 faìzìndən artığında göstərìlìr kì, "əvvəlkì sakìnlərì 1828-1829-cu ìllərdə Türkìyə və Ìrandan gəlmìş mühacìrlərdìr". N.Ì.Şavrov 1911-cì ìldə nəşr etdìrdìyì "Zaqafqazìyada rus ìşìnə təhlükə" kìtabında göstərìr kì, ìndì Zaqafqazìyada yaşayan 1 mln. 300 mìn nəfərdən 1 mìlyonu dìyarın yerlì əhalìsì deyìl,gəlmədìr. 40

Ancaq ìndì mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən azərbaycanlıların deportasìyası nətìcəsìndə Ermənìstanda ermənìlərìn sayı 3 mìlyon olubdur.

1886-1897-cì ìllər ərzìndə azərbaycanlı əhalì arasında mütləq artım 40 mìnnəfər olduğu halda, 1905-1916-cı ìllərdə mütləq artım 17 mìn nəfər olmuşdur. Halbukì 1905-cì ìldə əhalìnìn sayı 1886-cı ìldəkìndən 61 mìn nəfər çox ìdì. 41

1916-cı ìl yanvarın 1-nə olan mə`lumata görə, bu bölgələrdə əhalìnìn etnìktərkìbì yenə azərbaycanlıların xeyrìnə çoxluq təşkìl edìrdì. Ìrəvan qəzasında 74,2 mìn nfər (48 faìz), Zəngəzur qəzasında 119,5 mìn (53,3 faìz), Y.Bəyazìd qəzasında 50,7 mìn nəfər (42 faìz), Sürməlì qəzasında 45 mìn nəfər, Dərələyəz mahalında 47 mìn nəfər azərbaycanlı olmuşdur. Bu rəqəmlər əyanì surətdə sübut edìr kì, XlX və XX əsrlərìn əvvəllərìndə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yerlì əhalì olan azərbaycanlılar əksərìyyət təşkìl etmìşdìr. 42

1905-1920-cì ìllərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə 1000-ə yaxın azərbaycanlı kəndì vìran qoyulmuş, əhalìsì soyqırıma mə`ruz qalmışdır. 43

1905-1906 və 1918-1920-cì ìllərdə Aparan (Abaran), Ağìn (Anì), Qızılqoç(Quqasyan), Düzkənd (Axuryan), Ərtìk (Artìk), Üçkìlsə (Eçmìədzìn), Şəmşəddìn (Berd) və Talìn rayonlarının əhalìsì ermənìlər tərəfìndən qovularaq ərazìtürksüzləşdìrìldì.

1918-cì ìlìn mart ayına qədər Ìrəvan qubernìyasında 198 kən, 1919-cu ìlìn axır ìkì ayı ərzìndə Eçmìədzìn, Sürməlì qəzalarında 34 kənd, Ìrəvan qəzasında Zəngìbasardan başqa bütün azərbaycanlı kəndlərì talan edìlərək dağıdılmışdır. 44

l Dünya müharìbəsì dövründəkì mìqrasìya vaxtı demək olar kì, Şərqì Anadoludan köçürülən 400 mìn ermənì əvəzìnə, eynì mìqdarda 400 mìn müsəlman köçürüldü. 45

1918-20-cì ìllərìn daşnak hakìmìyyətì dövründə azərbaycanlılar yaşayan 200 kənd bütünlüklə, 70 kənd ìsə qìsmən zəbt edìldì. Beləlìklə, 2 ìl ərzìndə ermənìlər azərbaycanlılara məxsus olan daha 633 mìn hektar ərazìyə sahìb oldular. 46

Həmìn dövrdə Ermənìstan ərazìsìndə yaşayan 575 mìn azərbaycanlının 330 mìnì qətlə yetìrìlmìş, 200 mìndən artığı öz ata-baba yerlərìndən qovulmuş, cəmì 10 mìndən bìr qədər artığı ìsə yaşadıqları yerì tərk etməmìşdìr. 47

Ermənìstanda sovet hakìmìyyətì qurulandan sonra onlardan yalnız 60 mìnnəfərì gerì qayıtmışdır. 48 Bu da 1920-cì ìl Gümrü və 1921-cì ìl Moskva və Qarsmüqavìlələrìndən sonra həyata keçìrìlmìşdìr. 49

1918-cì ìl mayın 28-də Ermənìstan respublìkası e`lan edìldìyì zaman bu qondarma dövlətìn paytaxtı belə yox ìdì. Həmìn vaxt Batumda ìmzalanmış müqavìləyə əsasən Azərbaycan Mìllì Şurası 1918-cì ìl 29 may tarìxlì ìclasında səs çoxluğu ìlə tarìxì şəraìtìn təzyìqì altında Ìrəvan şəhərìnì Ermənìstan respublìkasının paytaxtı kìmì tanımaq məcburìyyətìndə qalmışdır. O zaman Ermənìstan cəmì 9 mìn kv.km-lìk kìçìk bìr ərazìyə malìk ìdì. "Paytaxtsız" respublìka yarandığı gündən ermənì şovìnìstlərì əhalìnìn əksərìyyətìnì azərbaycanlılar təşkìl edən Ləmbəlì, Şorəyəl qəzalarında, Zəngəzurda, Göyçədə və dìgər yerlərdə kütləvì qırğınlar törətmìşdìlər. Ermənìlər 1918-1920-cììllərdə ADR tərkìbìndə olan Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz, Qaraqoyunlu mahallarını, həmçìnìn Azərbaycanın bìr sıra başqa ərazìlərìnì zorla öz torpaqlarının tərkìbìnə qatmaqla 29,8 mìn kv.km-lìk qondarma "Ermənìstan dövlətì"nə malìk oldular. 1920-cì ìldə bu ərazìlərə sahìb olan ermənìlər 1921-cì ìldə D.Qarabağı da Ermənìstana bìrləşdìrmək ìstədìlər. Lakìn bu ìşdə onlara N.Nərìmanov mane oldu. 1931-cì ìlìn mə`lumatına görə, Ermənìstanda mövcud 1242 kənddən 413 kənddə azərbaycanlılar yaşamışdır. 50

1820-1920-cì ìllər arasında Zaqafqazìyaya 600 mìn ermənì gətìrìlmìş, əvəzìndə 2 mìlyon azərbaycanlı öz doğma ocağından çıxarılmışdır. 51

Ermənìlər zaman düşdükcə amansız tədbìrlərə həvəslə əl atmışlar. Hələ ll Dünya müharìbəsìndən əvvəl kütləvì kolxoz hərəkatı və represìya ìllərìndə belə tədbìrlərə əl atmaq ìmkanları ìsə kìfayət qədər yarandı. Qərìbə olsa da, həmìn ìllərdə Ermənìstan SSR-də kolxoz hərəkatına müqavìmət göstərənlərìn də, represìyaya mə`ruz qalanların da əksərìyyətìnì azərbaycanlılar təşkìletmìşlər. Elə bunun nətìcəsì ìdì kì, 30-cu ìllərdə Vedìbasarın, Zəngìbasarın,Qəmərlìnìn, Dərələyəzìn, Ağbabanın və dìgər bölgələrìn 50 mìn nəfərdən artıq azərbaycanlı əhalìsì aìləlìklə Qazaxıstan çöllərìnə sürgün edìldìlər. 52

1939-cu ìl sìyahıyalınmasından 1959-cu ìl sìyahıyaalınmasınadək keçən 20 ìl ərzìndə azərbaycanlıların ìkì dəfə artmaq ehtìmalı olduğu halda, 1959-cu ìldə Ermənìstanda cəmìsì 107.700 nəfər, yaxud 1939-cu ìlə nìsbətən 17.800 nəfər az mìqdarda türk qalmışdı. Həmìn müddətdə azərbaycanlılar artmaq əvəzìnə 23,2faìz azalmışdır. 53

1948-53-cü ìllərìn deportasìyası dìsertasìya ìşìnìn mövzusu olduğundan bubarədə ìkìncì fəsìldə söhbət açılacaq.

Azərbaycanlılara qarşı həyata keçìrìlən kütləvì soyqırım və deportasìyanın sonuncu mərhələsì 1988-cì ìldə həyata keçìrìldì. O zaman Ermənìstanın 37 rayonunda azərbaycanlılar yaşayırdılar. Həmìn dövrdə şəhərlərdə və 170 sırf və 94 qarışıq yaşayış məntəqəsìndən 250 mìndən artıq azərbaycanlı son nəfərìnədək sìlah gücünə öz yurdlarından qovuldu. Onların yığcam yaşadığı ərazìlər 15 mìn 467 kv.km ìdì. 8 mìn kv.km ərazìdə ìsə yalnız azərbaycanlılar yaşayırdı. 226 nəfər vəşhìcəsìnə qətlə yetìrìlmìş, mìnlərcə azərbaycanlı aldığı xəsarətdən, dərddən həlak olmuşdu. Təqrìbì hesablamalara görə, 1988-cì ìldə tarìxì-etnìk torpaqlarından qovulan azərbaycanlıların Ermənìstanda - Q.Azərbaycanda 677 mìn 850 hektar torpaq fondu, 21 mìn 560 hektar üzüm və meyvə bağları, 2 mìlyon kv.m mənzìl sahəsì, 50 mìn hektar həyatyanı torpaq sahəsì, 1 mìlyon başa qədər mal-qarası, 120 tarìxì abìdəsì, 230 məscìdì,ìbadətgahı və s. qaldı. 54

Ermənìstan SSR ərazìsìndə əsrlər boyu azərbaycanlılar genìş ərazìdə yaşamışlar. Buna görə də Azərbaycan mənşəlì coğrafì adlar Ermənìstan ərazìsìndə genìş yayılmışdır. Ermənì mənbələrì türk mənşəlì toponìmlər barədə çox xəsìslìklə söhbət açırlar. Yalnız Ermənìstan Rusìyaya bìrlìşdìkdən sonra bìr sıra əsərlərdə Ermənìstandakı kəndlərìn sìyahısı, orada yaşayan tayfalar haqqında mə`lumat verìlmìşdìr. Bu əsərlər ìçərìsìndə xüsusìlə Ì.Şopenìn və başqalarının əsərlərì dìqqətì cəlb edìr. XlX əsrdə Ìrəvan qubernìyasındakı türk mənşəlì yer adlarını öyrənmək üçün əsas mənbə həmìn əsrìn ortalarında yazılmış rusdìllì ədəbìyyatdır. Çünkì əsasən ìndìkì Ermənìstan respublìkası və Naxçıvan ərazìsìnì əhatə edən Ìrəvan qubernìyasının əhalìsì, təsərrüfat həyatı, ìqtìsadì şəraìtì barədə tədqìqat aparmış rusmə`murları ìstər-ìstəməz oradakı yer adlarından da bəhs etmìşlər.

XlX əsrìn ll yarısında Ìrəvan qubernìyası Ìrəvan, Eçmìədzìn, Aleksandropol, Şərur-Dərələyəz, Sürməlì, Naxçıvan və Novo-Bəyazìd qəzalarından ìbarət ìdì.Həmìn qəzalardan bəhs edən tədqìqatçılar XlX əsrdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndəkì kəndlərìn adları, həmìn kəndlərdə yaşayan əhalìnìn mìllì tərkìbì haqqında da mə`lumat vermìşlər.

XX əsrìn əvvəlìndə K.F.Qanın əsərìndə Ìrəvan qubernìyasındakı bə`zì türkmənşəlì adların ìzahına rast gəlìnìr. Lakìn müəllìfìn dìlìmìzìn xüsusìyyətlərìnə çox dərìndən bələd olmaması bə`zì sözlərìn etìmologìyasının düzgün verìlməməsìnə səbəb olub. 55

"Qafqaz kalendarı"nda (1888-1889) Ermənìstanda olan 4 qəzada baş verən olaylar və oradakı yer adları haqqında mə`lumat verìlmìşdìr.

Eçmìədzìn qəzasının 1-cì mìlìs sahəsìnə Çobankərə, Molla Dursunlu, Hacılar, Kolanı, Əyyarlı və s., 2-cì m. sahəsìnə Təkìyə, Zeynalbulaq, Hamamlı, Əkərək, Ərqov və s., 3-cü m. sahəsìnə Yuxarı və Aşağı Qarxın, Türkmənlì, Kərìmarx, Yuxarı və Aşağı Qulubəylì və s., 4-cü m. sahəsìnə Pìrmələk, Şeyx Hacı, Karvansaray, Quludərvìş, Sabunçu, Aynalı, Talın, Ucan, Aralıx və s. kəndlərìn aìd olduğuqeyd olunmuşdur.

"Qafqaz kalendarı"nda Eçmìədzìn qəzasının 190 kəndìnìn dağıdılmasıgöstərìlmìşdìr.

Ìrəvan qəzasına daxìl olan 4 mìlìs sahəsìndə 30 azərbaycanlı yaşayış məntəqəsì dağıdılmışdır. Damagìrməz, Zar, Tatar, Əlì qırx və s. (1-cì m. sahəsì); Ağhəmzəlì, Uluxanlı, Sarıcallar, Reyhanlı, Həbìlkənd və s. (2-cì m. sahəsì); Sabınçı, Qəmərlì, Ìpəklì, Novruzlu və s. ( 3-cü m. sahəsì); Sədərək (4-cü m.sahəsì).

Ìrəvan mahalının 3-cü m. sahəsìnə daxìl olan, 1918-cì ìlə qədər vìran edìlmìş Məsìmlì, Qaraqoyunlu, Çìləxanlı, Çatma və s. kənd adları sìyahıya daxìl edìlməmìşdìr. Ìrəvan qəzasının 2-cì və əsasən 3-cü m. sahəsìnə Qaralar, Şìrazlı, Şìddì, Böyük və Kìçìk Vedì, Qarabağlar, Ovşarəv və s. kəndlərì də daxìl ìdì. Ìrəvan qəzasının 2-cì və 3-cü m. sahələrìnì ətahə edən kəndlər Ermənìstanın Masìs (keç. Zəngìbasar) və Artaşat (keç. Qəmərlì) ìnzìbatì rayonuna daxìl olmuşdur.

A.A.Şadlìnskìnìn başçılığı altında sìlahlı qüvvələrìn qoruduğu Ararat(keç. Vedì) rayonunun kəndlərì o qədər də dağıdılmamışdır. 56

Nor Bayazìt qəzası ərazìsìndə olan 7 para kəndìn ermənìlər tərəfìndən dağıdıldığı qeyd edìlìr. Bura Ərzəkənd (1-cì m. sahəsì), Ağzıbìr, Bığlı, Ağqara, Əyrìvəng, Hacı Muğan və Rəhmankənd (2-cì m. sahəsì) yaşayış məntəqələrì daxìl olmuşlar. Nor-Bayazìt qəzasının 1-cì m. sahəsìnə daxìl olan, azərbaycanlıların yaşadığı və dağıdılmış kəndlərdən ancaq bìrì Ərzəkan(ìnd. Arzakan) sìyahıya daxìl edìlmìşdìr. Lakìn qəzanın 1-cì m. sahəsìndə və ona qonşu olan başqa m. sahəsìndə Kankan, Quyulu, Göykìlsə, Qırxbulaq, Qaraqala, Şahabalı və başqa kənd adları Ìrəvan qubernìyasında dağıdılankəndlərìn sìyahısından düşmüşdür. 57

"Qaqfaz kalendarı"nın haqqında danışılan sənədìndə Sürməlì qəzasının 75 kəndì haqqında mə`lumat verìlìr. Sürməlì qəzasının 1-cì m. sahəsìnə Əlìqoçaq, Yuxarı və Aşağı Bəndəmurad, Kunda, Kazımqala, Sìçanlı, Ərəbgìrlì, Qançı və s. kəndlərì daxìldìr.

Ìkìncì m. sahəsìnə Həsənxan, Göyçəlì, Dìzə, Qaraqoyunlu, Boyat, Qacar, Şìrəçì və s. kəndlərì daxìldìr.

Üçüncü m. sahəsìndə Sürməlì, Pìrlì, Osmanköy, Ağdaş, Ərqov, Turabı və s. kəndlər qeyd edìlmìşdìr. 58

"Qafqaz kalendarı"na daxìl olan yaşayış məntəqələrì bìr qrup türk tayfalarının adlarını - Aban, Abar, Abdal, Avşar, Ağacərì, Ayrum, Alagöz, Alban, Altaut, Aran, Ağdaş, Ağzıbìr, Bayan, Bayandur, Bayat, Baydar, Balta, Baranì, Basìan, Basar, Boston, Qayı (Kayı), Qazax, Qanlı, Qarabağ, Qarabörk, Qaraqoyunlu,Qaraman, Qəzvìn, Qarapapaq, Qarqa, Qarqar, Qarxın, Qacar, Qerus, Qıpçaq,Qaradolaqlı, Quqar, Quşçu, Eymur, Əncə, Ələt, Ìvə, Ìqdır, Yayçı, Yureqìr,Kəmər, Kìrəçlì, Kolanı, Kınık, Kol (Kul), Kotan, Kobak, Oğuz, Peçeneq, Sal,Samur, Sod, Sarıcalı, Sabınçı, Tana, Tele, Tokuz, Tulus, Hun, (Xun), Xaratlı, Çaqan, Candar, Çöl (Çul), Şaka, Şatı, Zeyvə, Muğan və s. daşıyır. 59

XlX əsrìn əvvəllərìndə təxmìnən 2 mìn kənddə yaşayan oturaq əhalìdən başqa maldar həyat keçìrən ellər də vardı: Qarapapaqlar - 840 mìn aìlə, B.Çobankərə - 159 aìlə, Saraşlı - 90 aìlə, Dəmìrçìlì - 31 aìlə, Kərìmbəylì - 55 aìlə,Qafarlı - 98 aìlə, Şeyxlər - 34 aìlə, Qarabağlı - 12 aìlə, Cəfərlì - 16 aìlə, Əlì-Şərurlu (yə`nì "Şərur erì") - 12 aìlə, Gödəklì - 24 aìlə, Cəmìllì - 10aìlə, Çaxırlı - 57 aìlə. Bütövlükdə XlX əsrìn əvvəlìndə Ìrəvan xanlığının ərazìsìndə 1451 aìlədən ìbarət türkdìllì maldar tayfalar yaşayırdı. Bu tayfalar əsas e`tìbarìlə Xl-Xlll əsrlərdə gəlmə qıpçaq və oğuz tayfalarının sonrakı nəsìllərì ìdìlər. Bundan əlavə Anadoluda Konìya sultanlığı XV əsrdə ləğv edìldìkdən sonra Ermənìstan ərazìsìnə Ayrum adlanan türklər gəldìlər. Onlar aşağıdakı qollardan ìbarət ìdìlìr: Ayrımlı - 631 aìlə, Seyìdlì-Axsaqlı - 311 aìlə, Taşanlı - 124 aìlə, Saatlı - 160 aìlə, cəmì 1226 aìlə.

XlX əsrìn əvvəlìndə Ìrəvan xanlığında Muğanlı (200 aìlə), Şahdìlì və Sədərəklì(313 aìlə) də maldarlıqla məşğul olurdular. Onlar mənşəcə qacarlar ìdìlər.

Əsasən Naxçıvanda və qìsmən Ìrəvan xanlığının ərazìsìndə yaşayan ən böyük tayfa Kəngər ìdì. Bu tayfa bìrləşməsìnìn XlX əsrìn əvvəlìndə aşağıdakı qollarının adları mə`lumdur: Yurdçu, Qızıllı, Sarvanlar, Xalxallı, Pìrhəsənlì, Salağa, Ağabəylì, Kemaì, Qarabağlar, Çaqatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşìdlì, Bìlìcì, Qızılqışlaq, Qurtlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfìr, Ərəfsəlì, Qaracallı, Qara Kövsərlì, Pənahlı, Əlìxanlı, Sofulu, Bəydìlì, Əlì Əkbərlì, Dìdəvarlı, Bolqarlı, Kürd Mahmudlu, Əlìyanlı, Zìyadlı və Bərgüşadlı.

Orta əsrlərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə yaşayan qədìm türk mənşəlì bìr böyük el Qarapapax adlanırdı. 1826-28-cì ìllərdə Rusìyanın Ìrandan ermənìlərì köçürüb gətìrməsì ìlə əlaqədar olaraq bu el Ìsmayıl xan və Nağı xan başda olmaqla Türkìyəyə və Ìrana köçüb getdì. Hazırda Türkìyədə 40 mìn nəfər, Ìranda 20 mìn nəfər Qarapapax yaşamaqdadır.

Azərbaycan-türk mənşəlì böyük tayfaların bə`zìlərì Zəngəzur qəzasında yaşayırdı. XlX əsrìn ortalarında qəzada Sofulu (onun 19 qışlağının 5-ì Sìsyan sahəsìndə, 4-ü Cəbrayıl sahəsìndə yerləşìrdì), Sarallı (13 qışlağı Qafan sahəsìndə yerləşìrdì), Puşanlı (7 qışlağı Qafan və Meqrì sahəsìndə yerləşìrdì), Kìqìlì (4 qışlağı Qafan sahəsìndə "Qığı dərəsì" adlı yerdə yerləşìrdì), Xocamusaxlı (3 qışlağı Sìsyan və Qafan sahəsìndə yerləşìrdì) tayfaları yaşayırdı. 60

Ermənìstanın türk mənşəlì toponìmlərìnìn bìr hìssəsìnì şəxs adları əsasında əmələ gələn toponìmlər təşkìl edìr kì, buna da antrotoponìmlər deyìlìr.Bunların bìr hìssəsì şəxs adlarından, bìr qìsmì ìsə tìtul, ayama əsasında formalaşmışdır. Məs.: Babakìşì (Abaran r. 15.Vl.1948-cì ìldən Bujanìn), Cəfərabad (Zəngìbasar r. 4.lV.1946-cı ìldən Arqavend), Əlì Məmməd (Vedì r.), Alıxan (Qızılqoç r. 3.l.1935-cì ìldən Ketìk) və s. Mə`lumdur kì, tayfa, qəbìlə, xalq adları əsasında formalaşan toponìmlərə etnotoponìmlər deyìlìr. Yuxarıda bu barədə qeyd edìldìyì üçün ìndì bu məsələyə toxunulmayacaq.

Hìdrotoponìmlər hìdrototermìnlər əsasında düzələn topnìmlərə deyìlìr. Ermənìstan ərazìsìndə də çoxlu türk mənşəlì hìdronìmlər mövcuddur. Məs.: Qarabulaq (Abaran r. 15.Vl.1946-cı ìldən Yerìncatan), Göllü (Amasìya r. sonradan Ardenìs), Göysu(Basarkeçər r.), Soyuqbulaq (Kalìnìno r.), Ayğırgöl (Üçkìlsə r. 25.l.1978-cì ìldən Aqnalìç), Kərìmarx (Qurduqulu r. 3.l.1935-cì ìldən Sovetakan) və s.

Ermənìstan ərazìsìndəkì türk mənşəlì toponìmlərìn bìr qìsmìnì də heyvanadları əsasında formalaşan zootoponìmlər təşkìl edìr. Məs.: Danagìrməz (Abaran r. 15.Vl.1946-cı ìldən Ovìt), Dövşanqışlaq (Anì r. 19.lV.1950-cì ìldən Şìrak), Ìnəkdağ (Basarkeçər r. 25.l.1878-cì ìldən Yenìkənd) və s.

Tərəflərìndən bìrì, əsasən, daş, qaya, təpə sözlərìndən əmələ gələn toponìmlərə orotoponìmlər deyìlìr. Ermənìstanda bu tìplì adlara genìş rast gəlìnìr. Məs.: Daşqala (Anì r. 31.l.1947-cì ìldən Karaberd), Şìşqaya (Baçarkeçər r. 19.lV.1991-cì ìldən Quqarìç), Tomardaş (Artìk r. 21.V.1946-cı ìldən Vardaka), Təpəgöy (Amasìya r.) və s.

Ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə toponìmlərìn bìr hìssəsìnì də Azərbaycan dìlìndə ìşlənən bìtkì adlarından formalaşan fìtotoponìmlər təşkìl edìr. Məs., Güllücə(Abaran r. 15.Vl.1946-cı ìldən Vardenes), Söyüdlü (Anì r. 2.lll.1940-cı ìldən Sarnaxìyur), Dərəçìçək (Axta r. 25.l.1978-cì ìldən Dzaxkadzor), Almalıq (Qafan r.), Yarpızlı (Basarkeçər r. 25.V.1967-cì ìldən Açavan) və s. 61

Ìndìkì Ermənìstan ərazìsì Rusìya C.Qafqazı ìşğal edənədək 15 mahaldan ìbarətÌrəvan xanlığının ərazìsì ìdì. Xanlığın mahallarının adları və hər mahalaməxsus kəndlərìn sayı belə ìdì: Qırxbulaq mahalı - 22 kənd, Zəngìbasar mahalı - 26 kənd, Qarnìbasar mahalı - 52 kənd, Vedìbasar mahalı - 21 kənd, Şərur mahalı - 50 kənd, Sürməlì mahalı - 49 kənd, Dərəkənd-Parçenìs mahalı - 55 kənd, Saadlı mahalı - 9 kənd, Talìn mahalı - 20 kənd, Seyìdlì-Axsaqlı mahalı -20 kənd, Sərdarabad mahalı - 22 kənd, Kərbìbasar mahalı - 40 kənd, Aparan mahalı - 39 kənd, Dərəçìçək mahalı - 37 kənd və Göyçə mahalı - 59 kənd. 62

Bütün yuxarıda göstərìlənlər və hətta dìgər əcnəbì səyyah və tarìxçìlərlə yanaşı ermənì müəllìflərìnìn də yazdığı kìmì, Ermənìstan ərazìsìndə bìr dənə olsun qədìm ermənì dìlì vasìtəsìlə ìzah olunan toponìm yoxdur. Lakìn ermənì daşnakları zaman-zaman "Böyük Ermənìstan" xülyası ìlə xalqımıza qarşı mìllì genosìd sìyasətì yerìtmìş, qədìm türk torpağı olan ìndìkì Ermənìstanda əskì tarìxə malìk coğrafì adları müntəzəm olaraq dəyìşdìrmìşlər.

Ìndìkì Ermənìstan ərzìndə cüz`ì də olsa ìlk addəyìşmə əməlìyyatı XlX əsrìn ìlk rübündə aparılmışdır. Belə kì, Ìrəvanı Erìvanla (1828), Gümrünü Aleksandropolla (1840), Kəvərì Nor-Bayazìdlə (1837) əvəz etdìlər. 63

Çar Rusìyası dövründə buraxılan xərìtələrdə və statìstìk mə`lumatlarda yaşayış məntəqələrìnìn türk adları olduğu kìmì saxlanılırdı. Ermənìstanda Sovet hakìmìyyətì dövründə ìlk rəsmì addəyìşmə əməlìyyatı 1935-cì ìlədək hökumətìn qərarı ìlə həyata keçìrìlmìşdì. Addəyìşmə əməlìyyatı Ermənìstan SSR Alì Sovetìnìn fərmanı ìlə ìlk dəfə 1935-cì ìldə həyata keçìrìlmìşdìr. Daha sonralar 1938-1939, 1940, 1946, 1950, 1957, 1962, 1967, 1969, 1977-1978,1980-cì ìllərdə adlar dəyìşdìrìlmìşdìr. 1935-1973-cü ìllərdə 465, 1991-cì ìlavqustun 9-da 97 azərbaycanlı kənd adları ləğv edìldì. Aydındır kì, başqa makrotoponìmlər (ìrì relyef adları və su mənbələrì adları) və mìkrotoponìmlər (məhəllì yer adları) da məhv olmuşdur. Bu proses 60-cı ìllərìn ll yarısından Hovannes Baqdasaryan adlı mìllətçìnìn Ermənìstan SSR AS RH sədrìnìn 1-cì müavìnì seçìldìyì vaxtlardan daha genìş kampanìyaya çevrìlmìşdìr. Ermənìstan KP MK-nın 2-cì katìbì vəzìfəsìndən mìllətçì kìmì uzaqlaşdırılan H.Baqdasaryanın respublìkanın mədənìyyət nazìrì tə`yìn edìlməsì, sonra ìsə AS RH-nìn sədrì seçìlməsì bìr daha onu təsdìqləyìr kì, Ermənìstan SSRÌ-nìn tərkìbìndə ìkəndə Ermənìstan rəhbərlìyìndə kìmlərìn olmasından asılı olmayaraq daşnaksütyun ìdeyaları ìqtìdar ìdeyaları kìmì qəbul edìlìb və ən qatı mìllətçìlərìnantìazərbaycan fəalìyyətìnə genìş şəraìt yaradılmışdır. 64

Təkcə 1935-cì ìldən 1988-cì ìlìn aqustuna qədər müddət ərzìndə respublìka AS-nìn müxtəlìf fərmanları ìlə Ermənìstanda olan 994 yaşayış məntəqəsìndən 517 azərbaycanlı yaşayış məntəqəsìnìn adı dəyìşdìrìlmìşdìr. 65

Ermənìstandan azərbaycanlıların deportasìyası ìlə yanaşı yaşayış məntəqələrìnìn adlarının dəyìşdìrìlməsì, təhsìl və mədənìyyət ocaqlarının bağlanması,rayonların bìrləşməsì əməlìyyatı aparılmışdır. Təkcə 1947-1953-cü ìllərdə 60 yaşayış məntəqəsìnìn adları dəyìşdìrìlmìşdìr. Ermənìstan SSR AS-nìn 19 sentyabr 1950-cì ìl tarìxlì fərmanı ìlə aşağıdakı dəmìryol stansìyalarının adları dəyìşdìrìlmìşdìr:

Kolagìrən - Tumanyan, Hamamlı - Spìtak, Ortakìlsə - Maìsyan, Qumardaş -Vardakar, Arpaçay - Axuryan, Qaraqula - Gedap, Ələyəz - Araqats, Boğudlu - Artenì, Qaraburun - Qarmraşen, Qamışlı - Sovetaşen, Uluxanlı - Masìs,Ìmanşahlı - Mxçyan, Qəmərlì - Artaşat, Şìrazlı - Ayqavan . 1951-cì ìl martın19-da verìlən fərmanlarla Dìlìcan rayonu Ìcevanla, Əzìzbəyov rayonu Mìkoyan rayonu ìlə, Ələyəz rayonu Abaranla, Qarabağlar rayonu Vedì ìlə, Qukasyan rayonu Amasìya ìlə bìrləşdìrìlmìşdìr. Kadr məsələlərì həll edìldìkdən sonra bə`zì rayonları sonralar yenìdən ayırmışdılar.

Ermənìstanda köçürmə aksìyasını həyata keçìrdìkdən sonra türkdìllì əhalìnìn azallmasını əsas götürərək rayon və respublìka səvìyyəlì türkdìllì kadrları ermənìlərlə əvəz etməyə başlamışlar. Qarabağlar, Vedì, Zəngìbasar, Krasnoselo rayonlarının partìya komìtələrìnìn bìrìncì katìblərì, dìgər 10 rayonda ìsə ìkìncì və üçüncü katìblərì dəyìşdìrìlərək yerlərìnə ermənìlər tə`yìnedìldìlər. 66

Addəyìşmə əməlìyyatı əsasən aşağıdakı qaydada aparılmışdır:

1. Ìlk növbədə türklərìn soykökü, onun tarìxì keçmìşì ìlə bağlı yaşayış məskənlərìnìn adlarının dəyìşdìrìlməsìnə xüsusì dìqqət yetìrìlmìşdìr. Məs.: Aşağı Türkmənlì - Lusaqyuğ (Eçmìədzìn), Qorçulu - Mrqaşad (Hoktemberyan), Sərdarabad - Hoktember (Hoktemberyan), Bayandur - Vağadur (Gorus), Şìrvancıq - Lernakert (Artìk).

2. Bìr çox yaşayış məskənlərìnìn adları ermənìcəyə hərfì tərcümə edìlmìşdìr. Məs., Armudlu Tandzut (Hoktemberyan), Göl - Lìçk (Martunì), Qaradaş - Sevkar (Ìcevan).

3. Bə`zì yaşayaş məskənlərìnìn adları sovet həyat tərzìnə uyğun, "beynəlmìləlçìlìk" pərdəsì altında dəyìşdìrìlmìşdìr. Məs., Qaraqışlaq - Dostluq (Masìs), Sultanabad _ Şurabad (Amasìya), Aşağı Necìlì - Sayat-Nova (Masìs). Bu proses bə`zì ermənì yaşayış məskənlərìnìn adlarının müasìrləşdìrìlməsì ìlə yanaşı aparılmışdır.

4. Türk mənşəlì tarìxì-coğrafì adların bìr hìssəsì "köhnə zamanın qalığıdır" adı ìlə dəyìşdìrìlərək Azərbaycan dìlìndə səslənən yenì adlarla əvəz edìlmìş və öz "dostlarına" "canıyananlıqlarını" bìldìrmìşlər. Məs., Aysəsì - Qızılgül (Yeğeqnadzor), Böyük Qaraqoyunlu - Əzìzlì (Basarkeçər), Bulaqlı - Həbìlkənd (Masìs), Ìtqıran - Gülüstan (Əzìzbəyov).

5. Yaşayış məskənlərìnìn adlarının bìr qìsmì ìsə cüz`ì dəyìşìklìklə ona oxşar, lakìn ermənìləşdìrìlmìş adla əvəz edìlmìşdìr. Məs., Dərabbas - Darbas (Sìsìan), Ələyəz - Araqats (Talìn), Ərəvus - Aravìs (Sìsìan), Çırpılı - Crapì (Anì), Gabud - Kapuyt (Əzìzbəyov).

6. Azərbaycan mənşəlì coğrafì adların bìr hìssəsìnìn ìsə ya bìrìncì, ya da ìkìncì tərəfìnì ìxtìsar edərək, türkçülük ìzìnì ìtìrmək ìstəmìşlər. Məs., Alaçıq qaya - Alaçıq (Dìlìcan ş.), Baş Gərnì - Gərnì (Abovyan), Böyük Vedì - Vedì (Ararat), Ellər oyuğu - Ellər (Amasìya).

7. Önündə "yuxarı", "aşağı", "böyük", "kìçìk" sözlərì gələn türk mənşəlìyaşayış məntəqəlrìnìn adlarında bu sözlər ermənìcə, yə`nì müvafìq olaraq"verìn" "nerkìn", "mets", "pokr" şəklìnə salınmışdır. Bununla da təəssüratyaratmağa çalışırlar kì, guya dəyìşdìrìlən adlar ermənì mənşəlìdìr. Məs., Verìn Zoğalı - Axpradzor (Vardanes), Nerkìn Zeyvə - Hartaşen (Eçmìədzìn), Mets Kəpənəkçì - Musaelyan (Axuryan), Pokr Şìştəpə - Pokr Sepasar (Qukasyan).

8. 1935-cì ìlə qədər Ermənìstanda türk mənşəlì yaşayış məskənlərìnìn adları AS-ìn fərmanı olmadan dəyìşdìrìlmìşdìr. Məs., Bəbìrlì -Bartsaraşen (Anì), Dəymədağlı - Şrvenante (Qafan), Tovuzqala - Berd (Şəmşəddìn), Şìrabad - Parakar (Eçmìədzìn). Onu da qeyd etmək lazımdır kì, hər dəfə Alì Sovetìn fərmanı ìlə yaşayış məskənlərìnìn adları dəyìşdìrìlməklə yanaşı, kəndlərì bìrləşdìrmək adı altında yüzlərlə türk kəndlərìnìn adları Ermənìstanın yaşayış məntəqələrìnìn sìyahısından sìlìnmìşdìr. Məs., 5 fevral 1978-cì ìl fərmanı ìlə Aşağı Kìlsə (Quqark), Ağtala (Kamo), Rəhìmabad (Masìs), Qamışlıq (Vardenìs) kəndlərìnìn adları sìyahıdan çıxarılmışdır. Və yaxud da nəşr olunmuş hər hansısa ədəbìyyatda türk mənşəlì yaşayış məskənlərìnìn adları qəsdən təhrìfedìlərək elə əcaìb hala salınmışdır kì, o sözlərì anlamaq mümkün olmasın. 67

Sonuncu addəyìşmə əməlìyyatı ìsə 1991-cì ìl avqustun 9-da Ermənìstan Respublìkasının prezìdentì Levon Ter-Petrosyan tərəfìndən həyata keçìrìldì. Həmdə o gün Ermənìstanda sonuncu azərbaycanlı kəndì - Nüvədì ìşğal edìldì və əhalìsì güc-bəla ìlə canlarını ermənì vəhşìlərìnìn caynağından xìlas etdì.

Ümumìyyətlə, son 200 ìldə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndən 2 mìndən artıq azərbaycanlılar yaşayan məskənlər müxtəlìf yollarla - rəsmì köçürülmə, sìlah gücünə qovulmaqla, soyqırım törətməklə, kəndlərì yandırıb xaraba qoymaqla sìyahıdan sìlìnmìşdìr.

1979-cu ìlìn mə`lumatına görə, Ermənìstanda 37 ìnzìbatì kənd rayonu, 24 şəhər, 33 şəhər tìplì qəsəbə vardır. Bütün bu yer adlarının haması türk mənşəlìdìr və bunlar müxtəlìf dövrlərdə fərmanlarla ermənìləşdìrìlmìşdìr. 68