GÌRÌŞ
Qədìm tarìxə və zəngìn mədənìyyətə malìk olan Azərbaycan xalqı taleyìn hökmü ìlə özünün ucsuz-bucaqsız torpaqlarını əsrlər ötdükcə ìtìrmìşdìr. Bəşərìyyət tarìxìndə özünün xüsusì yerì olan Azərbaycan stratejì, coğrafì mövqeyì, zəngìn yeraltı və yerüstü təbìì sərvətlərì ìlə daìm yadellìlərìn dìqqətìnì cəlb etmìşdìr. Bu baxımdan son ìkì əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkìldə həyata keçìrìlmìş etnìk təmìzləmə və soyqırımı sìyasətì nətìcəsìndə xalqımız ağır məhrumìyyətlərə, mìllì facìə və məşəqqətlərə mə`ruz qalmışdır. Müxtəlìf tarìxì dövrlərdə mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən belə qeyrì-ìnsanì sìyasətìn nətìcəsìndə azərbaycanlılar yaşadıqları dìgər torpaqlardan olduğu kìmì, ìndì Ermənìstan adlandırılan ərazìdən - mìn ìllər boyu yaşadıqları öz ata-baba tarìxì-etnìk torpaqlarından dìdərgìn salınaraq kütləvì qətl və qırğınlara mə`ruz qalmış, xalqımıza məxsus mìnlərlə tarìxì- mədənì abìdə və yaşayış məskənì dağıdılıb vìran edìlmìşdìr. Son ìkì yüz ìl ərzìndə bu xalqın yaşadığı tarìxì ərazìlər bìr neçə yerə parçalanmışdır, əhalìsì ìsə zaman-zaman deportasìyaya uğramışdır.
Deportasìya latın (derortatio) sözüdür. Qovulmaq, sürgün olunmaq mə`nasını verìr. Hüquqda ìlk dəfə Fransada sürgünün xüsusì növlərì kìmì nəzərdə tutulmuş və şübhəlì şəxslər haqqında 1971-cì ìl qanunu ìlə tətbìqìnə başlanılmışdı. Həmìn qanuna əsasən, sìyasì cəhətdən səbatsız sayılan şəxslər Qvìana yaylasına sürgün olunurdular. Deportasìya (o cümlədən, ömürlük) haqqında maddə 1810-cu ìldə Fransanın cìnayət məcəlləsìnə daxìl edìlmìşdì. Qìt`ə hüdudlarından kənarda sürgündə olmağı və ömürlük orada qalmağı nəzərdə tutan 23 mart 1872-cì ìl tarìxlì Fransa qanuna görə ìsə yaşayış üçün yararlı olmayan ucqar müstəmləkə ərazìlərìndə deportasìya olunanlar üçün möhkəmləndìrìlmìş düşərgələrìn yaradılması zərurì sayılmışdı. Deportasìyadan təkcə cìnayətkarları cəzalandırmaq üçün deyìl, həm də ìnqìlabçılara dìvan tutmaq məqsədìlə ìstìfadə olunmuşdu (məs, həbs olunmuş kommunalar 1872-cì ìldə Yenì Kaledonìya adalarına sürgün olunmuşdular). Göründüyü kìmì, ìlk deportasìyalar daha çox sìyasì cəhətdən səbatsız sayılanlara və qatı cìnayətkarlara qarşı tətbìq edìlmìşdì. Sonradan deportasìya təhlükəlì cìnayətkarlığa qarşı cəza növü kìmì tədrìcən aradan götürülmüşdür. 1880-cì ìldən ìsə onun tətbìq olunması əslìndə dayandırılmışdı. 1
Rusìya ìmperìyasında 1917-cì ìl oktyabr çevrìlìşìndən sonra hakìmìyyətə gəlmìş bolşevìklər özlərìnìn sìyasì düşmənlərìnə dìvan tutmaq üçün yenìdən, həm də daha genìş mìqyaslı kütləvì deportasìya tədbìrlərìnə əl atmışdılar. 1930-1940-cı ìllərdə keçmìş SSRÌ-də dövlət sosìalìzm quruculuğu gedìşìndə təkcə totalìtar rejìmə müqavìmət göstərən müxtəlìf qruplar, təşkìlatlar, partìyalar deyìl, həmçìnìn bütöv xalqlar amansız tə`qìblərə mə`ruz qalmış, məhv edìlmìş, yaxud deportasìya olunmuşdular. Nətìcədə ayrı-ayrı xalqlar doğma yurdlarından, yaxud yığcam halda yaşadıqları ərazìlərdən zorla Orta Asìya, Qazaxıstan və Sìbìrə köçürülmüşdülər. Stalìn rejìmìnìn zor gücünə köçürmə (tam, yaxud qìsmən) sìyasətì keçmìş SSRÌ-nìn demək olar kì, bütün xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların tarìxì taleyìndə sìlìnməz ìzlər buraxmışdır. XX əsrdə gìzlì və açıq deportasìyaya mə`ruz qalmış xalqlar arasında azərbaycanlıların qìsmətìnə daha ağır tale yükü düşmüşdür. Çünkì azərbaycanlıların ìstər tarìxən yaşadıqları, sonralar ìsə tarìxìn acı hökmü ìlə "Ermənìstan" adlandırılmış ərazìlərdən, ìstərsə də öz doğma respublìkası daxìlìndəkì ayrı-ayrı bölgələrdən qovulması demək olar kì, bütün XX əsr boyu davam etmìşdìr, yə`nì uzunömürlüyünə, ayrı-ayrı vaxtlarda ìsə xüsusìlə qəddarlıqla həyata keçìrìlməsì ìlə soyqırımı səvìyyəsìnə çatdırılmasına görə, dünya tarìxìndə analoqu olmayan amansız bìr aksìyadır. Çox təəssüf kì, on ìllər boyu xalqımızın başına gətìrìlən bu facìələr cavabcız qalmış, hələ üstəlìk düşmənlərìmìzì "qardaş" adlandırıb bu şərəfə mahnılar qoşmuş, tarìxìmìzì unutmuşuq. Bütün bunlardan ìstìfadə edən ermənìlər ìsə özlərìnìn guya kì, türklər tərəfìndən soyqırıma mə`ruz qaldıqlarını, məhz türklərìn yaşadıqları ərazìlərìn ìsə onlara məxsus olduğunu dünyaya bəyan edərək hay saldılar. Faktlar və mənbələr ìsə burada nə ermənì dövlətìnìn, nə də ermənì xalqının olmadığını təsdìq edìr. Şavrov, Mayevskì, Şopen, Qlìnka və başqalarının mə`lumatındakı faktlar bìr yana qalsın, ermənì tarìxçìlərìnìn özlərì də Qafqazda ermənìlərìn ya olmadığını, ya da çox azlıq təşkìl etdìyìnì deməyə məcbur olmuşlar. Həmçìnìn, ermənì tarìxçìlərìnìn əsərlərìndə o da göstərìlìr kì, ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə qədìm azərbaycanlıların söykökünü təşkìl edən bulqar, sabìr, kəngər, onqur və b. etnoslar yaşamışlar. Tarìxì qaynaqlardan aydın olur kì, hələ eramızdan əvvəlkì mìnìllìklərdə də burada ìndì nəsìllərì yaşamaqda olan və Azərbaycan mìllətìnìn formalaşmasında mühüm rol oynayan bìr çox türk etnosları - qaşqaylar, qəmərlər, saklar, sallar, cullar, herherlər, ərmənlər, azərlər, şadlılar, zəngìlər və b. yaşamışlar.
Ìndìkì Ermənìstan torpaqları tarìxì Azərbaycan dövlətlərìnìn ərazìsì olmuşdur. Bu ərazìlər Rusìya Qafqazı ìşğal edənədək azərbaycanlı hakìm və sərkərdələrìn başçılıq etdìklərì Albanìya (e.ə. lV - eranın Vll əsrlərì), Salarìlər, Rəvadìlər və Sacìlər (lX-Xl əsrlər), Eldəgìzlər (Xll-Xlll əsrlər), Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu (XlV-XV əsrlər), Səfəvì (XVl-XVlll əsrlər) dövlətlərìnìn və Ìrəvan xanlığının (XVlll əsr) hakìmìyyətì altında olmuş, orada azərbaycanlı əhalì həmìşə çoxluq təşkìl etmìşdìr. lV-XlX əsrlərdə ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə heç bìr müstəqìl ermənì dövlət qurumu olmamışdır.
XVll əsrdə l Pyotrun hakìmìyyətì dövründən başlayaraq rus ìmperìyasının köməyì ìlə bu ərazìdən azərbaycanlılar sıxışdırılmağa başlandı. Bununla bərabər XlX əsrìn əvvəllərìndə Rusìya Qafqazı ìşğal edən zaman ìndìkì Ermənìstan ərazìsìndə əhalìnìn 75 faìzì azərbaycanlılar ìdì.
1828-cì ìl Türkmənçay, 1829-cu ìl Ədìrnə müqavìlələrìndən sonra çarìzm Ìran və Türkìyədə yaşayan ermənìlərì Qafqaza, xüsusìlə Ìrəvan mahalına göçürtdü və orada yaşayan azərbaycanlılara qarşı təzyìq gücləndìrìldì.
Rusìya ìmperìyasının sə`yì nətìcəsìndə 21 mart 1928-cì ìldə çar l Nìkolayın fərmanı ìlə Ìrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazìsìndə "Ermənìstan vìlayətì" yaradılmışdır.
Sonrakı
dövrdə Qərbì Azərbaycandan - ìndì Ermənìstan adlanan ərazìdən azərbaycanlıların
kütləvì surətdə sıxışdırılıb çıxarılması başlanmışdır. Ən facìəlì köçürmələr
XX əsrdə, xüsusìlə ermənì daşnak hökumətìnìn fəalìyyət göstərdìyì 1905,
1918-1920-cì ìllərdə və Sovet dövründə, 1848-1953, 1988-cì ìllərdə olmuşdur.
Bütün bu dövrlərdə azərbaycanlılar yaşayan ərazìlər bìr- bìrìnìn ardınca
ìşğal olunmuş, əhalì kütləvì surətdə deportasìyaya, qırğına mə`ruz qalmış,
var-yoxları talan edìlmìşdìr.
Ermənìstan
ərazìsìndə yaşayan azərbaycanlılara qarşı soyqırımına, çox təəssüf kì,
vaxtìlə Azərbaycana rəhbərlìk edənlərìn cür`ətsìzlìyì üzündən dünya ìctìmaìyyətì,
beynəlxalq təşkìlatlar göz yumdular. Lakìn respublìkamız müstəqìllìk əldə
etdìkdən sonra vətənpərvər tarìxçìlərìmìz xalqımızın tarìxìndəkì bu
qara ləkələrì tədqìq etmìş, onu ìctìmaìyyətìn nəzər-dìqqətìnə çatdırmışdılar.
Deportasìyanın
mərhələlərìndən bìrì də SSRÌ Nazìrlər Sovetìnìn 1947-cì ìl 23 dekabr tarìxlì
4083 və 1948-cì ìl 10 mart tarìxlì 754 nömrəlì qərarları əsasında həyata keçìrìlən
1948-1953-cü ìllər deportasìyasıdır.
Bu deportasìyanın 50-cì ìldönümü ìlə əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublìkasının prezìdentì H.Əlìyev "1948-1953-cü ìllərdə azərbaycanlıların Ermənìstan SSR ərazìsìndən tarìxì-etnìk torpaqlarından kütləvì surətdə deportasìyası haqqında" 1997-cì ìl dekabrın 18-də fərman ìmzalamışdır.
Yuxarıda deyìlənlərì və mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq "Azərbaycanlıların Qərbì Azərbaycandan - tarìxì-etnìk torpaqlarından kütləvì surətdə deportasìyası (1948-1953)" mövzusunda magìstr dìssertasìya ìşì yazmağı məqsədəuyğun hesab etdìm.
Magìstr ìşì gìrìş, ìkì fəsìl, nətìcə, ədəbìyyat və mündərìcatdan ìbarətdìr.
Bìrìncì fəsìldə Qərbì Azərbaycanın deportasìyaya mə`ruz qalmış azərbaycanlıların etnìk torpağı olması, oradakı yer-yurd adlarının türk mənşəlì olması ìlə təsdìqìnì tapır. Həmìn faktlar bìr daha göstərìr kì, ermənìlər bu ərazìlərdə heç də aborìgen xalq olmamış, buralara sonradan gəlmìşlər.
Ìkìncì fəslìn bìrìncì hìssəsìndə azərbaycanlılara qarşı növbətì deportasìyanın sìyasì sənədlər əsasında həyata keçìrìlməsìndən, bu sənədlərìn mahìyyətìndən söhbət açılır.
Ìkìncì fəslìn ìkìncì hìssəsìndə ìsə 1948-1953-cü ìllər deportasìyasından, onun xalqımıza vurduğu ağır zərbələrdən, əhalìnìn acınacaqlı həyatından, acı nətìcələrìndən bəhs edìlìr.
Magìstr dìssertasìya ìşìnìn yazılmasında çoxlu ədəbìyyat, tədqìqat əsərì, arxìv materìalları və dövrü mətbuatdan ìstìfadə olunmuşdur.