NƏTÌCƏ
Azərbaycan
xalqý son ìkì əsrdə özünün tale oyununda ermənìlərlə
bìrgə Rusìyanýn əlìndə sankì cütlənmìþ zərdìlər.
Sìyasì mənafelər baxýmýndan qoþa atýlsalar da, heç bìr zaman qoþa düþməmìþlər.
Daìm bìrìnìn - yə`nì azərbaycanlýlarýn qìsmətìnə mìllì qýrðýnlar,
savaþ meydanlarý, kütləvì deportasìyalar, talan və qarətlər,
körpələrìn fəryadý, analarýn ah-naləsì, ən sonda öz
torpaqlarýný ìtìrmək nəsìb olur, dìgərìnə - yə`nì ermənìlərə
ìsə harýn həyat, baþqalarýnýn hesabýna yaþamaq, onun-bunun torpaqlarýna
þərìk çýxmaqla özlərìnìn yoxdan var olan dövlətlərìnì
yaratmaq düþmüþdür. Ermənìlər daìm Rusìyanýn Þərqə, o cümlədən
türk dünyasýna qarþý oynadýðý oyunda ìþtìrak etmìþ və bunun müqabìlìndə
də öz paylarýný almýþlar. Beləlìklə, zaman-zaman Azərbaycan
öz torpaqlarýný ìtìrmìþ, bu torpaqlar hesabýna ìsə hìyləgər ermənìlər
Ermənìstan dövlətì yaratmýþlar. O ərazìlərdə kì, bìr
zamanlar ən ulu əcdadlarýmýz burada kök salmýþ, ətrafa yayýlmýþlar.
O ərazìlərdə kì, þah babalarýmýzýn nərìltìsì hələ
də daþlarda, qayalarda əks-səda verìr.
Mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən
deportasìyanýn növbətì mərhələsì qeyd etdìyìmìz kìmì,
1948-53-cü ìllər deportasìyasý olub. Ermənì lobbìsìnìn, mìllətçìlərìnìn
xeyrìnə həyata keçìrìlən bu köçürmə sìyasətì nətìcəsìndə
180 mìnə yaxýn azərbaycanlý Azərbaycanýn müxtəlìf rayonlarýnda,
onlar üçün qeyrì-münasìb ìqlìm þəraìtìndə yaþamalý olmuþlar. Bununla əlaqədar
Azərbaycanýn xeylì mìqdarda yaylaq torpaqlarý, ərazìlərì ermənìlərə
qaldý. Bu köçürülmənìn günahý bə`zən M.C.Baðýrovda görülür.
Lakìn 1948-cì ìldə həyata keçìrìlən bu aksìya heç də Baðýrovdan
asýlý deyìldì. O vaxt xarìcdən Ermənìstana ermənìlərìn gəlmələrìndən
məharətlə ìstìfadə edən ermənì mìllətçìlərì
yer azlýðýný ortaya ataraq azərbaycanlýlarýn Qazaxýstan və Mərkəzì
Asìyaya köçürülməsìnì həyata keçìrmək ìstəyìrdìlər. Ya
D.Qarabað Ermənìstana verìlməlì, ya da azərbaycanlýlar oradan
sürgün olunmalýydýlar. Belə olduqda Baðýrov onlarýn çýxarýlýb Azərbaycanda
yerləþdìrìlməsìnə naìl oldu və bununla da azərbaycanlýlarýn
uzaq yerlərə köçürülməsìnìn qarþýsýný aldý. Bu ìsə onun ən
böyük xìdmətlərìndən bìrìdìr. Lakìn D.Qarabaðýn Ermənìstana
verìlməsì məsələsì hələ də ermənìlərìn
qarþýsýnda bìr vəzìfə olaraq qalýrdý. Hətta 1948-cì ìlìn martýnda
DQMV-nìn Ermənìstana verìlməsì haqqýnda SSRÌ AS RH-nìn sədrì N.Þvernìkìn
ìmzasý ìlə qərar layìhəsì olmuþdu. Bu sənədə həmçìnìn
Azərbaycanýn sərhədlərìnìn dəyìþdìrìlmìþ xərìtəsì
də əlavə edìlmìþdì. Ancaq bu cəhdìn də qarþýsý qətì
þəkìldə alýndý. 164
Sənədlər
bìr daha onu sübut edìr kì, köçürülən azərbaycanlýlardan bìr nəfərìn
belə D.Qarabaðda yerləþməsìnə ìcazə verìlməmìþdìr.
Bu da ìqlìm þəraìtìnìn tamamìlə uyðun olmamasý üzündən xəstələnən
və ölənlərìn sayýnýn artmasýna öz tə`sìrìnì göstərmìþdìr.
Köçürmədə dìqqətì cəlb edən hallardan bìrì də
odur kì, boþaldýlmýþ yerlərə heç kìm yerləþdìrìlməmìþ və
bununla da yüzlərlə kəndlər xarabalýða çevrìlmìþdìr. Bunu hətta
ermənì mənbələrì də təsdìq etmìþdìr. Məs.,
1975-cì ìl Ermənìstan KP MK-nìn yanvar plenumunda göstərìlìrdì kì,
476-dan artýq boþaldýlmýþ kənd ìstìfadəsìz qalmýþdýr. 165 Hətta
ermənì þovìnìstlərìnìn özlərì də e`tìraf edìrlər kì,
azərbaycanlýlarýn köçürülməsì ìlə əlaqədar boþaldýlmýþ
torpaqlardan və evlərdən xarìcdən gələn ermənìlərìn
yerləþdìrìlməsì üçün ìstìfadə edìlmədì. Buradan belə nətìcəyə
gəlmək olur kì, köçürülmə sìyasətìnìn əsas məqsədì
yalnýz azərbaycanlýlarýn Ermənìstandan çýxarýlmasý ìdì. Bu sìyasət
1905, 1918-20-cì ìllər hadìsələrìnìn davamý, azərbaycanlýlarsýz
Ermənìstan, "Böyük Ermənìstan" yaratmaq planýnýn tərkìb
hìssəsì ìdì.
1947-cì ìlìn ìyununda Ìran hökumətìnìn razýlýðý ìlə Tehran þəhərìndə
"Daþnaksütyun" partìyasýnýn 14-cü konqresì (qurultayý) keçìrìlmìþdìr.
O zaman Azərbaycan Kəþfìyyat Ìdarəsì tərəfìndən həmìn
konqresìn "dìrektìvlərì" ələ keçìrìldì. Bu partìyanýn
1907-cì ìldə qəbul edìlmìþ proqramýnda açýq-aþkar türklərə
qarþý münasìbət bìldìrìlìr və qeyd olunur kì, Türkìyənìn və
Zaqafqazìyanýn torpaqlarý hesabýna "Böyük Ermənìstan" yaradýlsýn.
Ermənì mìllətçì "Daþnaksütyun" partìyasýnýn tarìxìndə
1947-cì ìlìn ìyun ayýnda Tehranda keçìrìlmìþ 14-cü konqresì xüsusì yer tutur.
Onun qətnaməsìndən aydýn olur kì, bu konqres 1890-cý ìldə
yaranmýþ "daþnak" partìyasýnýn tarìxìnìn və ümumən ermənì
tarìxìnìn əsas məsələsìnə də toxunur. Lakìn 14-cü
qurultay vaxtýnýn çoxunu ermənì məsələsìnìn vəzìyyətìnìn
və partìyanýn sìyasì fəalìyyətìnìn müzakìrəsìnə sərf
edìr. Bütün bu məsələlərì müzakìrə edən 14-cü
qurultay qərara alýr... "Vahìd müstəqìl və azad Ermənìstanýn"
yaradýlmasý tələbì üzərìndə möhkəm dayanmaq. Bu,
"Daþnaksütyun"un əsas məqsədì kìmì qoyulur.
"Vahìd, müstəqìl və azad Ermənìstan" yaratmaq anlayýþý
altýnda "Daþnaksütyun" nəyì nəzərdə tuturdu? Yalnýz
bìrcə þeyì: "Dənìzdən-dənìzə böyük Ermənìstan"ý.
Bəs "Böyük Ermənìstan" hansý ərazìlərì əhatə
etməlì ìdì? Ermənìlərìn 1919-cu ìldə böyük dövlətlərìn
Parìs konfransýna təqdìm etdìklərì Memoranduma əsasən, gələcəkdə
yaradýlacaq ermənì dövlətìnìn tərkìbìnə aþaðýdaký ərazìlər
daxìl edìlməlì ìdì:
- Sərhədlərì genìþləndìrìlmìþ Zaqafqazìya Respublìkasý
(bütün Ìrəvan qubernìyasý, Yelìzavetpol qubernìyasýnýn cənub-qərb
hìssəsì);
- Türkìyənìn 7 vìlayətì (Van, Bahəm, Dìyarbəkìr, Harberd,
Sebastìya, Dìyarbəkrìn cənubunu və Sebastìyanýn qərb hìssəsìnì
çýxmaqla Trapezund);
- Kìlìkìyanýn 4 hìssəsì (Mərəþ, Sìs, Cəlal-Bərəkət,
Aleksandretta ìlə bìrlìkdə Adana).
Ümumən, Qara dənìzdən Aralýq dənìzìnədək, Azərbaycanýn
Qarabað daðlarýndan ta Səudìyyə Ərəbìstanýnýn qumsallýqlarýna
qədər ərazìlər ermənìlər tərəfìndən
layìhələþdìrìlìb tələb olunurdu. Bu fìkìr ìndì də ermənìlərìn
beynìndədìr. Həmìn sìyahýya ìndì ermənìlər bütün Þìmalì
Qafqaz xalqlarýnýn torpaqlarýný, hətta Moldova dövlətìnìn Dubosarý
rayonunu da əlavə edərək Polþada ermənì yaþayýþ məntəqələrì
axtarýrlar.
Daþnaklarýn 14-cü konqresì "kürd məsələsì"nì də
öz sìyasì-hərbì orbìtìnə daxìl etmək məqsədìlə
cìddì surətdə müzakìrə etdì və buna daìr müvafìq qərar
qəbul olundu. Onlar kürdlərì - Türkìyəyə, Azərbaycana,
ümumìyyətlə, müsəlmanlara qarþý güclü və sìlahlý orduya
çevìrmək fìkrìndə ìdìlər. Və öz çìrkìn əməllərìnì
həyata keçìrmək, əsasən, baþqa müsəlman xalqlarýnýn
torpaqlarýný ìþðal etmək və onlarýn soyqýrýmýný fəallaþdýrmaq
üçün onlardan ìstìfadə etmək ìstəyìrdìlər. Bununla yanaþý,
"Daþnaksutyun" partìyasý Xoybun müqavìləsì barədə də
mə`ruzə dìnlədì (ermənìlərlə kürdlər arasýnda
olmuþ müqavìlə nəzərdə tutulur). 166
Bunlarla kìfayətlənməyən ermənìlər N.Xruþþovun
dövründə də azərbaycanlýlara qarþý məkrlì sìyasətlərìnì
davam etdìrìrdìlìr. 50-cì ìllərìn ortalarýndan ermənìlər Mìkoyanýn
köməyì ìlə yenìdən D.Qarabað məsələsìnì qaldýrýrlar
və 60-cý ìllərdən Ermənìstanda "Qarabað Komìtəsì"
açýq fəalìyyətə baþlamýþdý.
1960-cý ìlìn
noyabrýnda Mìkoyanýn təþəbbüsü ìlə DQMV-nìn Ermənìstana
bìrləþməsì haqqýnda hazýrlanmýþ sənəd Sov.ÌKP MK RH-də
müzakìrə olunmalý ìdì. 1963-cü ìldə N.S.Xruþþov Ermənìstanda
olarkən Gövhər Qasparyan onu yola gətìrə bìlmìþdìr. Lakìn
RH-dən qabaq keçìrìlən müþavìrədə Azərbaycan KP MK
katìbì N.M.Hacýyevìn mə`ruzəsìndən sonra Xruþþov hazýrlanmýþ qərar
layìhəsìnì bìr kənara atýb ermənìlərìn bütün cəhdlərìnì
rədd etmìþdì. 167
Ermənìlər bununla sakìtləþmìrlər, SSRÌ AS RH-nìn sədrì
Mìkoyan 1964-cü ìlìn əvvəlìndə Krýmýn Ukraynaya verìlməsìndən
ìstìfadə edərək D.Qarabaðýn Ermənìstana bìrləþdìrìlməsì
təklìfìnì Xruþþova bìldìrdì. Xruþþov onun təklìfìnə cavab olaraq
demìþdìr: "D.Qarabað ermənìlərìnìn, 1 sutka ərzìndə
Ermənìstana köçürülməsìnì tə`mìn etmək üçün 12 mìn hərbì
yük maþýnlarý ayrýlmasýna sərəncam verməyə hazýram". 168
Sonraký dövrlərdə də ermənì lobbìsì Qarabað "məsələsì"nì
qaldýrýrdý. Məqsədlərìnə naìl olmayan ermənìlər
özlərìnìn bədbəxt bìr mìllət kìmì böyük facìələrə
mə`ruz qaldýqlarýný beynəlxalq aləmdə hay-küylə
meydana atýrlar. Onlar bìlavasìtə Mìkoyanýn köməyì ìlə 1965-cì
ìldə Yerevanda "Genosìd" hadìsələrìnìn 50 ìllìyì
münasìbətìlə abìdə qoyulmasýna və 400 mìnlìk mìtìnq
keçìrìlməsìnə naìl olurlar. Bununla da yenìdən
"genosìd" məsələsìnì əldə bayraq edərək
bu günə qədər mübarìzə aparmýþlar.
Əsrìmìzìn 60-cý ìllərìndə ermənìlər Qarabað məsələsìnì
yenìdən ortaya atan vaxt məqsədlərìnə çatmaq üçün
"Dənìzdən-dənìzə" xərìtəsìnì yaradýb bayraða
çevìrìr və onu təblìð etmìþlər. Azərbaycan torpaqlarý hesabýna
öz ərazìlərìnì genìþləndìrìb "Böyük Ermənìstan"
yaratmaða çalýþan ermənìlər 1-cì növbədə Ermənìstan ərazìsìndə
olan qədìm Azərbaycan þəhər və kəndlərìn,
dìgər toponìmlərìn adlarýný dəyìþmìþlər. Bununla bərabər,
ermənìlər Ermənìstanda azərbaycanlýlara məxsus tarìxì
abìdələrì məhv etmək kìmì ləyaqətsìz vasìtələrə
də əl atmýþlar. "Tarìxì və mədənì abìdələrìn
qorunmasý və ìstìfadəsì haqqýnda" SSRÌ AS-nìn 18 oktyabr 1976-cý
ìl qanununa zìdd olaraq ermənì mìllətçìlərì bìr çox abìdələrì,
habelə Ìrəvanda Vll əsrə aìd olan "Ozan" abìdəsìnì
daðýtdýðý halda, Azərbaycan xalqý ermənì xalqýna hörmət əlamətì
olaraq Þuþada XlX əsrə aìd olan ermənì kìlsəsìnì əsaslý
tə`mìr etdì. Mìkoyan SSRÌ AS RH-nìn sədrì ìþləyərkən,
Zaqafqazìya Kartoqrafìya Ìdarəsìnìn müdìrì Qabrìelyanýn dövründə hazýrlanmýþ
"Böyük Ermənìstan" xərìtəsìndə Azərbaycanýn
bìr çox ərazìsì saxlanaraq Ermənìstan ərazìsì kìmì göstərìlmìþdì
və həmìn saxta xərìtənìn Azərbaycan SSR AS-nìn
sessìyasýnda təsdìq edìlməsìnə ermənìlər cəhd
göstərmìþlər. Lakìn buna naìl ola bìlmədìlər. 1970-cì ìldə
Ermənìstanda sovet hakìmìyyətìnìn qurulmasýnýn 50 ìllìyì münasìbətìlə
Yerevana getmìþ Azərbaycan nümayəndə hey`ətìnìn verdìyì hədìyyəyə
cavab olaraq, Yerevandan alýnan teleqramda deyìlìrdì kì, ermənì xalqýna ən
yaxþý hədìyyə D.Qarabaðýn bìzə verìlməsì olardý.
1948-53-cü ìllərdə Stalìnìn ìmzaladýðý qərar əsasýnda dövlət
səvìyyəsìndə azərbaycanlýlara qarþý cìnayət edìlmìþ,
azərbaycanlýlar yaþayan 229 kənddə ermənìlər məskunlaþdýrýlmýþdý.
Onlara məxsus olan 160 mìn hektar ərazì ermənìlərìn əlìnə
keçdì. Beləlìklə, Ìrəvan xanlýðý dövründə azərbaycanlýlara
məxsus olan 1 mìlyon 360 mìn hektara yaxýn ərazìdən 1965-69-cu
ìllərə qədər ermənìlər 1 mìlyon 200 mìn hektarýný
zəbt etmìþlər. Bura Göyçə gölünün 140 mìn hektar sahəsì
daxìl deyìl. Beləlìklə, keçmìþ Ìrəvan xanlýðýnýn Ermənìstan
SSR yaradýlan hìssəsìndə azərbaycanlýlara məxsus quru ərazìnìn
140 ìl ərzìndə 87,1 %-ì ermənìlər tərəfìndən
zəbt olunmuþdur. 169
Ermənìstanýn tamamìlə azərbaycanlýlardan təmìzlənməsìnì
görən ermənìlər getdìkcə azðýnlaþýrdýlar. Onlar rəhbər
vəzìfələrdə çalýþan azərbaycanlýlarý hər nə
yolla olursa-olsun vəzìfədən uzaqlaþdýrýr, Azərbaycan
dìlìndə olan təhsìl ocaqlarýný baðlayýr, Azərbaycanda alì təhsìl
alýb gerì qayýdan ìxtìsaslý kadrlarý ìþə qəbul etməkdən
ìmtìna edìrdìlər. Bütün bunlar o ərazìlərdə azərbaycanlýlarýn
sayýnýn azalmasýna gətìrìb çýxarýrdý. Bu ìsə onlarýn gələcək
planlarýnýn tərkìb hìssələrìndən bìrì ìdì.
XX əsr boyunca, erənìlər epìzodìk hallarý çýxsaq, 4 mərhələdə
azərbaycanlýlarý Q.Azərbaycandan deportasìya edìblər: 1905-07, 1918-20,
1948-53 və 1988-cì ìllərdə. Sonuncu deportasìya ìlə orada
bìr nəfər də olsun belə azərbaycanlý qalmamýþ, qədìmdən-qədìm
Azərbaycan torpaqlarý tamamìlə türksüzləþdìrìlmìþdìr.