NƏTÌCƏ

Azərbaycan xalqý son ìkì əsrdə özünün tale oyununda ermənìlərlə bìrgə Rusìyanýn əlìndə sankì cütlənmìþ zərdìlər. Sìyasì mənafelər baxýmýndan qoþa atýlsalar da, heç bìr zaman qoþa düþməmìþlər. Daìm bìrìnìn - yə`nì azərbaycanlýlarýn qìsmətìnə mìllì qýrðýnlar, savaþ meydanlarý, kütləvì deportasìyalar, talan və qarətlər, körpələrìn fəryadý, analarýn ah-naləsì, ən sonda öz torpaqlarýný ìtìrmək nəsìb olur, dìgərìnə - yə`nì ermənìlərə ìsə harýn həyat, baþqalarýnýn hesabýna yaþamaq, onun-bunun torpaqlarýna þərìk çýxmaqla özlərìnìn yoxdan var olan dövlətlərìnì yaratmaq düþmüþdür. Ermənìlər daìm Rusìyanýn Þərqə, o cümlədən türk dünyasýna qarþý oynadýðý oyunda ìþtìrak etmìþ və bunun müqabìlìndə də öz paylarýný almýþlar. Beləlìklə, zaman-zaman Azərbaycan öz torpaqlarýný ìtìrmìþ, bu torpaqlar hesabýna ìsə hìyləgər ermənìlər Ermənìstan dövlətì yaratmýþlar. O ərazìlərdə kì, bìr zamanlar ən ulu əcdadlarýmýz burada kök salmýþ, ətrafa yayýlmýþlar. O ərazìlərdə kì, þah babalarýmýzýn nərìltìsì hələ də daþlarda, qayalarda əks-səda verìr.


Mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən deportasìyanýn növbətì mərhələsì qeyd etdìyìmìz kìmì, 1948-53-cü ìllər deportasìyasý olub. Ermənì lobbìsìnìn, mìllətçìlərìnìn xeyrìnə həyata keçìrìlən bu köçürmə sìyasətì nətìcəsìndə 180 mìnə yaxýn azərbaycanlý Azərbaycanýn müxtəlìf rayonlarýnda, onlar üçün qeyrì-münasìb ìqlìm þəraìtìndə yaþamalý olmuþlar. Bununla əlaqədar Azərbaycanýn xeylì mìqdarda yaylaq torpaqlarý, ərazìlərì ermənìlərə qaldý. Bu köçürülmənìn günahý bə`zən M.C.Baðýrovda görülür. Lakìn 1948-cì ìldə həyata keçìrìlən bu aksìya heç də Baðýrovdan asýlý deyìldì. O vaxt xarìcdən Ermənìstana ermənìlərìn gəlmələrìndən məharətlə ìstìfadə edən ermənì mìllətçìlərì yer azlýðýný ortaya ataraq azərbaycanlýlarýn Qazaxýstan və Mərkəzì Asìyaya köçürülməsìnì həyata keçìrmək ìstəyìrdìlər. Ya D.Qarabað Ermənìstana verìlməlì, ya da azərbaycanlýlar oradan sürgün olunmalýydýlar. Belə olduqda Baðýrov onlarýn çýxarýlýb Azərbaycanda yerləþdìrìlməsìnə naìl oldu və bununla da azərbaycanlýlarýn uzaq yerlərə köçürülməsìnìn qarþýsýný aldý. Bu ìsə onun ən böyük xìdmətlərìndən bìrìdìr. Lakìn D.Qarabaðýn Ermənìstana verìlməsì məsələsì hələ də ermənìlərìn qarþýsýnda bìr vəzìfə olaraq qalýrdý. Hətta 1948-cì ìlìn martýnda DQMV-nìn Ermənìstana verìlməsì haqqýnda SSRÌ AS RH-nìn sədrì N.Þvernìkìn ìmzasý ìlə qərar layìhəsì olmuþdu. Bu sənədə həmçìnìn Azərbaycanýn sərhədlərìnìn dəyìþdìrìlmìþ xərìtəsì də əlavə edìlmìþdì. Ancaq bu cəhdìn də qarþýsý qətì þəkìldə alýndý. 164

Sənədlər bìr daha onu sübut edìr kì, köçürülən azərbaycanlýlardan bìr nəfərìn belə D.Qarabaðda yerləþməsìnə ìcazə verìlməmìþdìr. Bu da ìqlìm þəraìtìnìn tamamìlə uyðun olmamasý üzündən xəstələnən və ölənlərìn sayýnýn artmasýna öz tə`sìrìnì göstərmìþdìr.


Köçürmədə dìqqətì cəlb edən hallardan bìrì də odur kì, boþaldýlmýþ yerlərə heç kìm yerləþdìrìlməmìþ və bununla da yüzlərlə kəndlər xarabalýða çevrìlmìþdìr. Bunu hətta ermənì mənbələrì də təsdìq etmìþdìr. Məs., 1975-cì ìl Ermənìstan KP MK-nìn yanvar plenumunda göstərìlìrdì kì, 476-dan artýq boþaldýlmýþ kənd ìstìfadəsìz qalmýþdýr. 165 Hətta ermənì þovìnìstlərìnìn özlərì də e`tìraf edìrlər kì, azərbaycanlýlarýn köçürülməsì ìlə əlaqədar boþaldýlmýþ torpaqlardan və evlərdən xarìcdən gələn ermənìlərìn yerləþdìrìlməsì üçün ìstìfadə edìlmədì. Buradan belə nətìcəyə gəlmək olur kì, köçürülmə sìyasətìnìn əsas məqsədì yalnýz azərbaycanlýlarýn Ermənìstandan çýxarýlmasý ìdì. Bu sìyasət 1905, 1918-20-cì ìllər hadìsələrìnìn davamý, azərbaycanlýlarsýz Ermənìstan, "Böyük Ermənìstan" yaratmaq planýnýn tərkìb hìssəsì ìdì.


1947-cì ìlìn ìyununda Ìran hökumətìnìn razýlýðý ìlə Tehran þəhərìndə "Daþnaksütyun" partìyasýnýn 14-cü konqresì (qurultayý) keçìrìlmìþdìr. O zaman Azərbaycan Kəþfìyyat Ìdarəsì tərəfìndən həmìn konqresìn "dìrektìvlərì" ələ keçìrìldì. Bu partìyanýn 1907-cì ìldə qəbul edìlmìþ proqramýnda açýq-aþkar türklərə qarþý münasìbət bìldìrìlìr və qeyd olunur kì, Türkìyənìn və Zaqafqazìyanýn torpaqlarý hesabýna "Böyük Ermənìstan" yaradýlsýn. Ermənì mìllətçì "Daþnaksütyun" partìyasýnýn tarìxìndə 1947-cì ìlìn ìyun ayýnda Tehranda keçìrìlmìþ 14-cü konqresì xüsusì yer tutur. Onun qətnaməsìndən aydýn olur kì, bu konqres 1890-cý ìldə yaranmýþ "daþnak" partìyasýnýn tarìxìnìn və ümumən ermənì tarìxìnìn əsas məsələsìnə də toxunur. Lakìn 14-cü qurultay vaxtýnýn çoxunu ermənì məsələsìnìn vəzìyyətìnìn və partìyanýn sìyasì fəalìyyətìnìn müzakìrəsìnə sərf edìr. Bütün bu məsələlərì müzakìrə edən 14-cü qurultay qərara alýr... "Vahìd müstəqìl və azad Ermənìstanýn" yaradýlmasý tələbì üzərìndə möhkəm dayanmaq. Bu, "Daþnaksütyun"un əsas məqsədì kìmì qoyulur.


"Vahìd, müstəqìl və azad Ermənìstan" yaratmaq anlayýþý altýnda "Daþnaksütyun" nəyì nəzərdə tuturdu? Yalnýz bìrcə þeyì: "Dənìzdən-dənìzə böyük Ermənìstan"ý. Bəs "Böyük Ermənìstan" hansý ərazìlərì əhatə etməlì ìdì? Ermənìlərìn 1919-cu ìldə böyük dövlətlərìn Parìs konfransýna təqdìm etdìklərì Memoranduma əsasən, gələcəkdə yaradýlacaq ermənì dövlətìnìn tərkìbìnə aþaðýdaký ərazìlər daxìl edìlməlì ìdì:


- Sərhədlərì genìþləndìrìlmìþ Zaqafqazìya Respublìkasý (bütün Ìrəvan qubernìyasý, Yelìzavetpol qubernìyasýnýn cənub-qərb hìssəsì);


- Türkìyənìn 7 vìlayətì (Van, Bahəm, Dìyarbəkìr, Harberd, Sebastìya, Dìyarbəkrìn cənubunu və Sebastìyanýn qərb hìssəsìnì çýxmaqla Trapezund);


- Kìlìkìyanýn 4 hìssəsì (Mərəþ, Sìs, Cəlal-Bərəkət, Aleksandretta ìlə bìrlìkdə Adana).


Ümumən, Qara dənìzdən Aralýq dənìzìnədək, Azərbaycanýn Qarabað daðlarýndan ta Səudìyyə Ərəbìstanýnýn qumsallýqlarýna qədər ərazìlər ermənìlər tərəfìndən layìhələþdìrìlìb tələb olunurdu. Bu fìkìr ìndì də ermənìlərìn beynìndədìr. Həmìn sìyahýya ìndì ermənìlər bütün Þìmalì Qafqaz xalqlarýnýn torpaqlarýný, hətta Moldova dövlətìnìn Dubosarý rayonunu da əlavə edərək Polþada ermənì yaþayýþ məntəqələrì axtarýrlar.


Daþnaklarýn 14-cü konqresì "kürd məsələsì"nì də öz sìyasì-hərbì orbìtìnə daxìl etmək məqsədìlə cìddì surətdə müzakìrə etdì və buna daìr müvafìq qərar qəbul olundu. Onlar kürdlərì - Türkìyəyə, Azərbaycana, ümumìyyətlə, müsəlmanlara qarþý güclü və sìlahlý orduya çevìrmək fìkrìndə ìdìlər. Və öz çìrkìn əməllərìnì həyata keçìrmək, əsasən, baþqa müsəlman xalqlarýnýn torpaqlarýný ìþðal etmək və onlarýn soyqýrýmýný fəallaþdýrmaq üçün onlardan ìstìfadə etmək ìstəyìrdìlər. Bununla yanaþý, "Daþnaksutyun" partìyasý Xoybun müqavìləsì barədə də mə`ruzə dìnlədì (ermənìlərlə kürdlər arasýnda olmuþ müqavìlə nəzərdə tutulur). 166


Bunlarla kìfayətlənməyən ermənìlər N.Xruþþovun dövründə də azərbaycanlýlara qarþý məkrlì sìyasətlərìnì davam etdìrìrdìlìr. 50-cì ìllərìn ortalarýndan ermənìlər Mìkoyanýn köməyì ìlə yenìdən D.Qarabað məsələsìnì qaldýrýrlar və 60-cý ìllərdən Ermənìstanda "Qarabað Komìtəsì" açýq fəalìyyətə baþlamýþdý.

1960-cý ìlìn noyabrýnda Mìkoyanýn təþəbbüsü ìlə DQMV-nìn Ermənìstana bìrləþməsì haqqýnda hazýrlanmýþ sənəd Sov.ÌKP MK RH-də müzakìrə olunmalý ìdì. 1963-cü ìldə N.S.Xruþþov Ermənìstanda olarkən Gövhər Qasparyan onu yola gətìrə bìlmìþdìr. Lakìn RH-dən qabaq keçìrìlən müþavìrədə Azərbaycan KP MK katìbì N.M.Hacýyevìn mə`ruzəsìndən sonra Xruþþov hazýrlanmýþ qərar layìhəsìnì bìr kənara atýb ermənìlərìn bütün cəhdlərìnì rədd etmìþdì. 167


Ermənìlər bununla sakìtləþmìrlər, SSRÌ AS RH-nìn sədrì Mìkoyan 1964-cü ìlìn əvvəlìndə Krýmýn Ukraynaya verìlməsìndən ìstìfadə edərək D.Qarabaðýn Ermənìstana bìrləþdìrìlməsì təklìfìnì Xruþþova bìldìrdì. Xruþþov onun təklìfìnə cavab olaraq demìþdìr: "D.Qarabað ermənìlərìnìn, 1 sutka ərzìndə Ermənìstana köçürülməsìnì tə`mìn etmək üçün 12 mìn hərbì yük maþýnlarý ayrýlmasýna sərəncam verməyə hazýram". 168


Sonraký dövrlərdə də ermənì lobbìsì Qarabað "məsələsì"nì qaldýrýrdý. Məqsədlərìnə naìl olmayan ermənìlər özlərìnìn bədbəxt bìr mìllət kìmì böyük facìələrə mə`ruz qaldýqlarýný beynəlxalq aləmdə hay-küylə meydana atýrlar. Onlar bìlavasìtə Mìkoyanýn köməyì ìlə 1965-cì ìldə Yerevanda "Genosìd" hadìsələrìnìn 50 ìllìyì münasìbətìlə abìdə qoyulmasýna və 400 mìnlìk mìtìnq keçìrìlməsìnə naìl olurlar. Bununla da yenìdən "genosìd" məsələsìnì əldə bayraq edərək bu günə qədər mübarìzə aparmýþlar.


Əsrìmìzìn 60-cý ìllərìndə ermənìlər Qarabað məsələsìnì yenìdən ortaya atan vaxt məqsədlərìnə çatmaq üçün "Dənìzdən-dənìzə" xərìtəsìnì yaradýb bayraða çevìrìr və onu təblìð etmìþlər. Azərbaycan torpaqlarý hesabýna öz ərazìlərìnì genìþləndìrìb "Böyük Ermənìstan" yaratmaða çalýþan ermənìlər 1-cì növbədə Ermənìstan ərazìsìndə olan qədìm Azərbaycan þəhər və kəndlərìn, dìgər toponìmlərìn adlarýný dəyìþmìþlər. Bununla bərabər, ermənìlər Ermənìstanda azərbaycanlýlara məxsus tarìxì abìdələrì məhv etmək kìmì ləyaqətsìz vasìtələrə də əl atmýþlar. "Tarìxì və mədənì abìdələrìn qorunmasý və ìstìfadəsì haqqýnda" SSRÌ AS-nìn 18 oktyabr 1976-cý ìl qanununa zìdd olaraq ermənì mìllətçìlərì bìr çox abìdələrì, habelə Ìrəvanda Vll əsrə aìd olan "Ozan" abìdəsìnì daðýtdýðý halda, Azərbaycan xalqý ermənì xalqýna hörmət əlamətì olaraq Þuþada XlX əsrə aìd olan ermənì kìlsəsìnì əsaslý tə`mìr etdì. Mìkoyan SSRÌ AS RH-nìn sədrì ìþləyərkən, Zaqafqazìya Kartoqrafìya Ìdarəsìnìn müdìrì Qabrìelyanýn dövründə hazýrlanmýþ "Böyük Ermənìstan" xərìtəsìndə Azərbaycanýn bìr çox ərazìsì saxlanaraq Ermənìstan ərazìsì kìmì göstərìlmìþdì və həmìn saxta xərìtənìn Azərbaycan SSR AS-nìn sessìyasýnda təsdìq edìlməsìnə ermənìlər cəhd göstərmìþlər. Lakìn buna naìl ola bìlmədìlər. 1970-cì ìldə Ermənìstanda sovet hakìmìyyətìnìn qurulmasýnýn 50 ìllìyì münasìbətìlə Yerevana getmìþ Azərbaycan nümayəndə hey`ətìnìn verdìyì hədìyyəyə cavab olaraq, Yerevandan alýnan teleqramda deyìlìrdì kì, ermənì xalqýna ən yaxþý hədìyyə D.Qarabaðýn bìzə verìlməsì olardý.


1948-53-cü ìllərdə Stalìnìn ìmzaladýðý qərar əsasýnda dövlət səvìyyəsìndə azərbaycanlýlara qarþý cìnayət edìlmìþ, azərbaycanlýlar yaþayan 229 kənddə ermənìlər məskunlaþdýrýlmýþdý. Onlara məxsus olan 160 mìn hektar ərazì ermənìlərìn əlìnə keçdì. Beləlìklə, Ìrəvan xanlýðý dövründə azərbaycanlýlara məxsus olan 1 mìlyon 360 mìn hektara yaxýn ərazìdən 1965-69-cu ìllərə qədər ermənìlər 1 mìlyon 200 mìn hektarýný zəbt etmìþlər. Bura Göyçə gölünün 140 mìn hektar sahəsì daxìl deyìl. Beləlìklə, keçmìþ Ìrəvan xanlýðýnýn Ermənìstan SSR yaradýlan hìssəsìndə azərbaycanlýlara məxsus quru ərazìnìn 140 ìl ərzìndə 87,1 %-ì ermənìlər tərəfìndən zəbt olunmuþdur. 169


Ermənìstanýn tamamìlə azərbaycanlýlardan təmìzlənməsìnì görən ermənìlər getdìkcə azðýnlaþýrdýlar. Onlar rəhbər vəzìfələrdə çalýþan azərbaycanlýlarý hər nə yolla olursa-olsun vəzìfədən uzaqlaþdýrýr, Azərbaycan dìlìndə olan təhsìl ocaqlarýný baðlayýr, Azərbaycanda alì təhsìl alýb gerì qayýdan ìxtìsaslý kadrlarý ìþə qəbul etməkdən ìmtìna edìrdìlər. Bütün bunlar o ərazìlərdə azərbaycanlýlarýn sayýnýn azalmasýna gətìrìb çýxarýrdý. Bu ìsə onlarýn gələcək planlarýnýn tərkìb hìssələrìndən bìrì ìdì.


XX əsr boyunca, erənìlər epìzodìk hallarý çýxsaq, 4 mərhələdə azərbaycanlýlarý Q.Azərbaycandan deportasìya edìblər: 1905-07, 1918-20, 1948-53 və 1988-cì ìllərdə. Sonuncu deportasìya ìlə orada bìr nəfər də olsun belə azərbaycanlý qalmamýþ, qədìmdən-qədìm Azərbaycan torpaqlarý tamamìlə türksüzləþdìrìlmìþdìr.