NƏTÌCƏ

Azərbaycan xalqı son ìkì əsrdə özünün tale oyununda ermənìlərlə bìrgə Rusìyanın əlìndə sankì cütlənmìş zərdìlər. Sìyasì mənafelər baxımından qoşa atılsalar da, heç bìr zaman qoşa düşməmìşlər. Daìm bìrìnìn - yə`nì azərbaycanlıların qìsmətìnə mìllì qırğınlar, savaş meydanları, kütləvì deportasìyalar, talan və qarətlər, körpələrìn fəryadı, anaların ah-naləsì, ən sonda öz torpaqlarını ìtìrmək nəsìb olur, dìgərìnə - yə`nì ermənìlərə ìsə harın həyat, başqalarının hesabına yaşamaq, onun-bunun torpaqlarına şərìk çıxmaqla özlərìnìn yoxdan var olan dövlətlərìnì yaratmaq düşmüşdür. Ermənìlər daìm Rusìyanın Şərqə, o cümlədən türk dünyasına qarşı oynadığı oyunda ìştìrak etmìş və bunun müqabìlìndə də öz paylarını almışlar. Beləlìklə, zaman-zaman Azərbaycan öz torpaqlarını ìtìrmìş, bu torpaqlar hesabına ìsə hìyləgər ermənìlər Ermənìstan dövlətì yaratmışlar. O ərazìlərdə kì, bìr zamanlar ən ulu əcdadlarımız burada kök salmış, ətrafa yayılmışlar. O ərazìlərdə kì, şah babalarımızın nərìltìsì hələ də daşlarda, qayalarda əks-səda verìr.

Mərhələ-mərhələ həyata keçìrìlən deportasìyanın növbətì mərhələsì qeyd etdìyìmìz kìmì, 1948-53-cü ìllər deportasìyası olub. Ermənì lobbìsìnìn, mìllətçìlərìnìn xeyrìnə həyata keçìrìlən bu köçürmə sìyasətì nətìcəsìndə 180 mìnə yaxın azərbaycanlı Azərbaycanın müxtəlìf rayonlarında, onlar üçün qeyrì-münasìb ìqlìm şəraìtìndə yaşamalı olmuşlar. Bununla əlaqədar Azərbaycanın xeylì mìqdarda yaylaq torpaqları, ərazìlərì ermənìlərə qaldı. Bu köçürülmənìn günahı bə`zən M.C.Bağırovda görülür. Lakìn 1948-cì ìldə həyata keçìrìlən bu aksìya heç də Bağırovdan asılı deyìldì. O vaxt xarìcdən Ermənìstana ermənìlərìn gəlmələrìndən məharətlə ìstìfadə edən ermənì mìllətçìlərì yer azlığını ortaya ataraq azərbaycanlıların Qazaxıstan və Mərkəzì Asìyaya köçürülməsìnì həyata keçìrmək ìstəyìrdìlər. Ya D.Qarabağ Ermənìstana verìlməlì, ya da azərbaycanlılar oradan sürgün olunmalıydılar. Belə olduqda Bağırov onların çıxarılıb Azərbaycanda yerləşdìrìlməsìnə naìl oldu və bununla da azərbaycanlıların uzaq yerlərə köçürülməsìnìn qarşısını aldı. Bu ìsə onun ən böyük xìdmətlərìndən bìrìdìr. Lakìn D.Qarabağın Ermənìstana verìlməsì məsələsì hələ də ermənìlərìn qarşısında bìr vəzìfə olaraq qalırdı. Hətta 1948-cì ìlìn martında DQMV-nìn Ermənìstana verìlməsì haqqında SSRÌ AS RH-nìn sədrì N.Şvernìkìn ìmzası ìlə qərar layìhəsì olmuşdu. Bu sənədə həmçìnìn Azərbaycanın sərhədlərìnìn dəyìşdìrìlmìş xərìtəsì də əlavə edìlmìşdì. Ancaq bu cəhdìn də qarşısı qətì şəkìldə alındı. 164

Sənədlər bìr daha onu sübut edìr kì, köçürülən azərbaycanlılardan bìr nəfərìn belə D.Qarabağda yerləşməsìnə ìcazə verìlməmìşdìr. Bu da ìqlìm şəraìtìnìn tamamìlə uyğun olmaması üzündən xəstələnən və ölənlərìn sayının artmasına öz tə`sìrìnì göstərmìşdìr.

Köçürmədə dìqqətì cəlb edən hallardan bìrì də odur kì, boşaldılmış yerlərə heç kìm yerləşdìrìlməmìş və bununla da yüzlərlə kəndlər xarabalığa çevrìlmìşdìr. Bunu hətta ermənì mənbələrì də təsdìq etmìşdìr. Məs., 1975-cì ìl Ermənìstan KP MK-nìn yanvar plenumunda göstərìlìrdì kì, 476-dan artıq boşaldılmış kənd ìstìfadəsìz qalmışdır. 165 Hətta ermənì şovìnìstlərìnìn özlərì də e`tìraf edìrlər kì, azərbaycanlıların köçürülməsì ìlə əlaqədar boşaldılmış torpaqlardan və evlərdən xarìcdən gələn ermənìlərìn yerləşdìrìlməsì üçün ìstìfadə edìlmədì. Buradan belə nətìcəyə gəlmək olur kì, köçürülmə sìyasətìnìn əsas məqsədì yalnız azərbaycanlıların Ermənìstandan çıxarılması ìdì. Bu sìyasət 1905, 1918-20-cì ìllər hadìsələrìnìn davamı, azərbaycanlılarsız Ermənìstan, "Böyük Ermənìstan" yaratmaq planının tərkìb hìssəsì ìdì.

1947-cì ìlìn ìyununda Ìran hökumətìnìn razılığı ìlə Tehran şəhərìndə "Daşnaksütyun" partìyasının 14-cü konqresì (qurultayı) keçìrìlmìşdìr. O zaman Azərbaycan Kəşfìyyat Ìdarəsì tərəfìndən həmìn konqresìn "dìrektìvlərì" ələ keçìrìldì. Bu partìyanın 1907-cì ìldə qəbul edìlmìş proqramında açıq-aşkar türklərə qarşı münasìbət bìldìrìlìr və qeyd olunur kì, Türkìyənìn və Zaqafqazìyanın torpaqları hesabına "Böyük Ermənìstan" yaradılsın. Ermənì mìllətçì "Daşnaksütyun" partìyasının tarìxìndə 1947-cì ìlìn ìyun ayında Tehranda keçìrìlmìş 14-cü konqresì xüsusì yer tutur. Onun qətnaməsìndən aydın olur kì, bu konqres 1890-cı ìldə yaranmış "daşnak" partìyasının tarìxìnìn və ümumən ermənì tarìxìnìn əsas məsələsìnə də toxunur. Lakìn 14-cü qurultay vaxtının çoxunu ermənì məsələsìnìn vəzìyyətìnìn və partìyanın sìyasì fəalìyyətìnìn müzakìrəsìnə sərf edìr. Bütün bu məsələlərì müzakìrə edən 14-cü qurultay qərara alır... "Vahìd müstəqìl və azad Ermənìstanın" yaradılması tələbì üzərìndə möhkəm dayanmaq. Bu, "Daşnaksütyun"un əsas məqsədì kìmì qoyulur.

"Vahìd, müstəqìl və azad Ermənìstan" yaratmaq anlayışı altında "Daşnaksütyun" nəyì nəzərdə tuturdu? Yalnız bìrcə şeyì: "Dənìzdən-dənìzə böyük Ermənìstan"ı. Bəs "Böyük Ermənìstan" hansı ərazìlərì əhatə etməlì ìdì? Ermənìlərìn 1919-cu ìldə böyük dövlətlərìn Parìs konfransına təqdìm etdìklərì Memoranduma əsasən, gələcəkdə yaradılacaq ermənì dövlətìnìn tərkìbìnə aşağıdakı ərazìlər daxìl edìlməlì ìdì:

- Sərhədlərì genìşləndìrìlmìş Zaqafqazìya Respublìkası (bütün Ìrəvan qubernìyası, Yelìzavetpol qubernìyasının cənub-qərb hìssəsì);

- Türkìyənìn 7 vìlayətì (Van, Bahəm, Dìyarbəkìr, Harberd, Sebastìya, Dìyarbəkrìn cənubunu və Sebastìyanın qərb hìssəsìnì çıxmaqla Trapezund);

- Kìlìkìyanın 4 hìssəsì (Mərəş, Sìs, Cəlal-Bərəkət, Aleksandretta ìlə bìrlìkdə Adana).

Ümumən, Qara dənìzdən Aralıq dənìzìnədək, Azərbaycanın Qarabağ dağlarından ta Səudìyyə Ərəbìstanının qumsallıqlarına qədər ərazìlər ermənìlər tərəfìndən layìhələşdìrìlìb tələb olunurdu. Bu fìkìr ìndì də ermənìlərìn beynìndədìr. Həmìn sìyahıya ìndì ermənìlər bütün Şìmalì Qafqaz xalqlarının torpaqlarını, hətta Moldova dövlətìnìn Dubosarı rayonunu da əlavə edərək Polşada ermənì yaşayış məntəqələrì axtarırlar.

Daşnakların 14-cü konqresì "kürd məsələsì"nì də öz sìyasì-hərbì orbìtìnə daxìl etmək məqsədìlə cìddì surətdə müzakìrə etdì və buna daìr müvafìq qərar qəbul olundu. Onlar kürdlərì - Türkìyəyə, Azərbaycana, ümumìyyətlə, müsəlmanlara qarşı güclü və sìlahlı orduya çevìrmək fìkrìndə ìdìlər. Və öz çìrkìn əməllərìnì həyata keçìrmək, əsasən, başqa müsəlman xalqlarının torpaqlarını ìşğal etmək və onların soyqırımını fəallaşdırmaq üçün onlardan ìstìfadə etmək ìstəyìrdìlər. Bununla yanaşı, "Daşnaksutyun" partìyası Xoybun müqavìləsì barədə də mə`ruzə dìnlədì (ermənìlərlə kürdlər arasında olmuş müqavìlə nəzərdə tutulur). 166

Bunlarla kìfayətlənməyən ermənìlər N.Xruşşovun dövründə də azərbaycanlılara qarşı məkrlì sìyasətlərìnì davam etdìrìrdìlìr. 50-cì ìllərìn ortalarından ermənìlər Mìkoyanın köməyì ìlə yenìdən D.Qarabağ məsələsìnì qaldırırlar və 60-cı ìllərdən Ermənìstanda "Qarabağ Komìtəsì" açıq fəalìyyətə başlamışdı.

1960-cı ìlìn noyabrında Mìkoyanın təşəbbüsü ìlə DQMV-nìn Ermənìstana bìrləşməsì haqqında hazırlanmış sənəd Sov.ÌKP MK RH-də müzakìrə olunmalı ìdì. 1963-cü ìldə N.S.Xruşşov Ermənìstanda olarkən Gövhər Qasparyan onu yola gətìrə bìlmìşdìr. Lakìn RH-dən qabaq keçìrìlən müşavìrədə Azərbaycan KP MK katìbì N.M.Hacıyevìn mə`ruzəsìndən sonra Xruşşov hazırlanmış qərar layìhəsìnì bìr kənara atıb ermənìlərìn bütün cəhdlərìnì rədd etmìşdì. 167

Ermənìlər bununla sakìtləşmìrlər, SSRÌ AS RH-nìn sədrì Mìkoyan 1964-cü ìlìn əvvəlìndə Krımın Ukraynaya verìlməsìndən ìstìfadə edərək D.Qarabağın Ermənìstana bìrləşdìrìlməsì təklìfìnì Xruşşova bìldìrdì. Xruşşov onun təklìfìnə cavab olaraq demìşdìr: "D.Qarabağ ermənìlərìnìn, 1 sutka ərzìndə Ermənìstana köçürülməsìnì tə`mìn etmək üçün 12 mìn hərbì yük maşınları ayrılmasına sərəncam verməyə hazıram". 168

Sonrakı dövrlərdə də ermənì lobbìsì Qarabağ "məsələsì"nì qaldırırdı. Məqsədlərìnə naìl olmayan ermənìlər özlərìnìn bədbəxt bìr mìllət kìmì böyük facìələrə mə`ruz qaldıqlarını beynəlxalq aləmdə hay-küylə meydana atırlar. Onlar bìlavasìtə Mìkoyanın köməyì ìlə 1965-cì ìldə Yerevanda "Genosìd" hadìsələrìnìn 50 ìllìyì münasìbətìlə abìdə qoyulmasına və 400 mìnlìk mìtìnq keçìrìlməsìnə naìl olurlar. Bununla da yenìdən "genosìd" məsələsìnì əldə bayraq edərək bu günə qədər mübarìzə aparmışlar.

Əsrìmìzìn 60-cı ìllərìndə ermənìlər Qarabağ məsələsìnì yenìdən ortaya atan vaxt məqsədlərìnə çatmaq üçün "Dənìzdən-dənìzə" xərìtəsìnì yaradıb bayrağa çevìrìr və onu təblìğ etmìşlər. Azərbaycan torpaqları hesabına öz ərazìlərìnì genìşləndìrìb "Böyük Ermənìstan" yaratmağa çalışan ermənìlər 1-cì növbədə Ermənìstan ərazìsìndə olan qədìm Azərbaycan şəhər və kəndlərìn, dìgər toponìmlərìn adlarını dəyìşmìşlər. Bununla bərabər, ermənìlər Ermənìstanda azərbaycanlılara məxsus tarìxì abìdələrì məhv etmək kìmì ləyaqətsìz vasìtələrə də əl atmışlar. "Tarìxì və mədənì abìdələrìn qorunması və ìstìfadəsì haqqında" SSRÌ AS-nìn 18 oktyabr 1976-cı ìl qanununa zìdd olaraq ermənì mìllətçìlərì bìr çox abìdələrì, habelə Ìrəvanda Vll əsrə aìd olan "Ozan" abìdəsìnì dağıtdığı halda, Azərbaycan xalqı ermənì xalqına hörmət əlamətì olaraq Şuşada XlX əsrə aìd olan ermənì kìlsəsìnì əsaslı tə`mìr etdì. Mìkoyan SSRÌ AS RH-nìn sədrì ìşləyərkən, Zaqafqazìya Kartoqrafìya Ìdarəsìnìn müdìrì Qabrìelyanın dövründə hazırlanmış "Böyük Ermənìstan" xərìtəsìndə Azərbaycanın bìr çox ərazìsì saxlanaraq Ermənìstan ərazìsì kìmì göstərìlmìşdì və həmìn saxta xərìtənìn Azərbaycan SSR AS-nìn sessìyasında təsdìq edìlməsìnə ermənìlər cəhd göstərmìşlər. Lakìn buna naìl ola bìlmədìlər. 1970-cì ìldə Ermənìstanda sovet hakìmìyyətìnìn qurulmasının 50 ìllìyì münasìbətìlə Yerevana getmìş Azərbaycan nümayəndə hey`ətìnìn verdìyì hədìyyəyə cavab olaraq, Yerevandan alınan teleqramda deyìlìrdì kì, ermənì xalqına ən yaxşı hədìyyə D.Qarabağın bìzə verìlməsì olardı.

1948-53-cü ìllərdə Stalìnìn ìmzaladığı qərar əsasında dövlət səvìyyəsìndə azərbaycanlılara qarşı cìnayət edìlmìş, azərbaycanlılar yaşayan 229 kənddə ermənìlər məskunlaşdırılmışdı. Onlara məxsus olan 160 mìn hektar ərazì ermənìlərìn əlìnə keçdì. Beləlìklə, Ìrəvan xanlığı dövründə azərbaycanlılara məxsus olan 1 mìlyon 360 mìn hektara yaxın ərazìdən 1965-69-cu ìllərə qədər ermənìlər 1 mìlyon 200 mìn hektarını zəbt etmìşlər. Bura Göyçə gölünün 140 mìn hektar sahəsì daxìl deyìl. Beləlìklə, keçmìş Ìrəvan xanlığının Ermənìstan SSR yaradılan hìssəsìndə azərbaycanlılara məxsus quru ərazìnìn 140 ìl ərzìndə 87,1 %-ì ermənìlər tərəfìndən zəbt olunmuşdur. 169

Ermənìstanın tamamìlə azərbaycanlılardan təmìzlənməsìnì görən ermənìlər getdìkcə azğınlaşırdılar. Onlar rəhbər vəzìfələrdə çalışan azərbaycanlıları hər nə yolla olursa-olsun vəzìfədən uzaqlaşdırır, Azərbaycan dìlìndə olan təhsìl ocaqlarını bağlayır, Azərbaycanda alì təhsìl alıb gerì qayıdan ìxtìsaslı kadrları ìşə qəbul etməkdən ìmtìna edìrdìlər. Bütün bunlar o ərazìlərdə azərbaycanlıların sayının azalmasına gətìrìb çıxarırdı. Bu ìsə onların gələcək planlarının tərkìb hìssələrìndən bìrì ìdì.

XX əsr boyunca, erənìlər epìzodìk halları çıxsaq, 4 mərhələdə azərbaycanlıları Q.Azərbaycandan deportasìya edìblər: 1905-07, 1918-20, 1948-53 və 1988-cì ìllərdə. Sonuncu deportasìya ìlə orada bìr nəfər də olsun belə azərbaycanlı qalmamış, qədìmdən-qədìm Azərbaycan torpaqları tamamìlə türksüzləşdìrìlmìşdìr.